Gdyński Dialog z Seniorami – panel obywatelski z udziałem osób starszych w Gdyni

1. Esencja projektu

2. Przygotowanie projektu

W marcu 2012 roku Miasto Gdynia przystąpiło do partnerstwa z Pracownią Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” w przygotowaniu i wdrożeniu partycypacyjnych mechanizmów angażowania seniorów w kształtowanie decyzji o polityce Miasta. Jako jeden z nich wybrany został panel obywatelski, który miał posłużyć do zdobycia szerokiej wiedzy na temat opinii osób starszych o różnych aspektach życia w Gdyni oraz do zbudowania bazy osób starszych, do których Miasto mogłoby zwracać się z kolejnymi kwestiami do konsultacji.

Koncepcja realizacji panelu oraz narzędzia do tego potrzebne (kwestionariusz, formatka bazy danych, konstrukcja próby respondentów) zostały opracowane w efekcie 3 miesięcznych konsultacji na linii Gdynia-Stocznia (zdalnych i podczas 3 spotkań roboczych). Ostatecznie zadecydowano o przeprowadzeniu badania panelowego na próbie 500-osobowej, o charakterze losowo-celowym (połowa respondentów dobierana była losowo, a połowa w sposób celowy). Aby poznać opinie nt. usług o charakterze pomocowym, których rozwój leży w centrum zainteresowania władz Miasta, zadecydowano o nieproporcjonalnym doborze seniorów niepełnosprawnych pośród wszystkich respondentów. Próba losowa w panelu warstwowana była proporcjonalnie w oparciu o płeć, wiek (w podziale na 3 kategorie: od 55 do 65 roku życia, od 66 do 80 roku życia oraz od 81 roku życia wzwyż) i miejsce zamieszkania (według okręgów wyborczych). W części dobieranej celowo struktura podpróby odzwierciedlała strukturę populacji ze względu na płeć, wiek, miejsce zamieszkania oraz stopień niepełnosprawności (3 kategorie: osoby całkowicie samodzielne, osoby samodzielne wymagające wsparcia, osoby niesamodzielne). Respondentami w tej podpróbie miały być głównie osoby niepełnosprawne korzystające ze wsparcia Miasta (podopieczni MOPS) lub różnych organizacji pozarządowych, m.in. Gdyńskiego Stowarzyszenia Osób Niesłyszących Ich Rodzin i Przyjaciół Effetha, Polskiego Towarzystwa Laryngektomowanych, Polskiego Związku Niewidomych, Polskiego Towarzystwa Stwardnienia Rozsianego, Fundacji Wsparcia Osób z Zaburzeniami Komunikacji „Między słowami”. Rozkład respondentów między poszczególnymi organizacjami był proporcjonalny do skali ich działalności, tj. liczby podopiecznych objętych ich działaniami i odsetku, jaki osoby z tym typem niepełnosprawności stanowią w ogóle populacji seniorskiej Gdyni.

Do losowania jako operatu użyto bazy PESEL znajdującej się w posiadaniu Urzędu Miasta. Rozkład próby celowej skonstruowano natomiast w oparciu o dane nt. populacji seniorów w Gdyni oraz wyników badania Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, zawierającego informacje nt. populacji gdyńskich niepełnosprawnych i dane z bazy POMOST będącej w posiadaniu MOPS (dane dotyczące m.in. wydanych orzeczeń o niepełnosprawności w latach 2008-2011) – na tej podstawie stworzono listę respondentów o określonych cechach, za których rekrutację odpowiadali ankieterzy dedykowani do próby celowej.

3. Właściwy proces

Ankieterami w badaniu byli przedstawiciele MOPS, w większości doświadczeni w realizacji ankiet w trakcie procesu konsultacji kryteriów jakości usług opiekuńczych, oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych pracujących na terenie Gdyni z osobami niepełnosprawnymi, wskazanych przez miejskie instytucje pomocowe (MOPS i Referat ds. Osób Niepełnosprawnych UM).

Ankieterzy wzięli udział w szkoleniu przygotowującym do realizacji badania, na którym m.in. szczegółowo analizowano kwestionariusz i rozmawiano o specyfice sytuacji badawczej z udziałem osób starszych, w tym możliwych problemach w realizacji tego typu badania i sposobach radzenia sobie z nimi.

Prace nad samym kwestionariuszem okazały się dość czasochłonne i zajęły ponad 3 miesiące. Ostatecznie w pierwszej edycji badania zawarto dość szerokie pytania dotyczące m.in. ogólnej oceny okolicy, w której zamieszkują respondenci, ich oceny działań podejmowanych przez władze Miasta na rzecz seniorów i krytyki różnych usług do nich skierowanych (m.in. oferty Centrum Aktywności Seniora, usług Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej); pytano również o obszary z zakresu organizacji przestrzeni i komunikacji miejskiej, które zdaniem seniorów powinny znaleźć się na liście priorytetów miasta, jeśli chodzi o poprawę przyjazności Gdyni wobec tej grupy mieszkańców.

Zaproszenie do udziału w badaniu zostało skierowane do respondentów z próby losowej w formie indywidualnych listów podpisanych przez Prezydenta Miasta. W trosce o zaspokojenie ewentualnych wątpliwości osób starszych i zapewnienie im bezpieczeństwa w związku z udziałem w badaniu, w liście wskazano przybliżoną datę realizacji badania oraz udostępniono numer telefonu, pod którym respondenci mogli potwierdzić tożsamość ankietera i ewentualnie zmienić termin jego wizyty.

Realizację właściwego rzutu badania poprzedził trwający dwa tygodnie pilotaż ankiety na próbie 50 osób, z której to grupy udało się zrealizować w ciągu 2 tygodni 49 ankiet. Trzeba zauważyć, że stopa zwrotu w próbie podstawowej była na poziomie 43% (oznacza to, że tylkotaki odsetek osób z pierwszej wylosowanej próby zgodził się na udział w badaniu – pozostałe osoby zostały dobrane z tzw. prób rezerwowych, tzn. kolejnych tur losowania; spełniały jednak te same kryteria, co osoby z próby podstawowej). Po zakończeniu pilotażu rozpoczęła się realizacja pozostałej części panelu, która trwała od początku lutego do końca maja.

Planując badanie, zadbano o to, by narzędzia badawcze były jak najbardziej przyjazne dla respondentów, m.in. by kwestionariusze nie były za długie (obejmowały 30 pytań merytorycznych różnych typów – od kafeterii jednokrotnego wyboru do pytań otwartych, oraz 4 pytania metryczkowe), ankieterzy dysponowali kartami odpowiedzi, które mogli pokazywać respondentom w trakcie zadawania poszczególnych pytań, tak by sami respondenci mogli je przeczytać i mieli przed oczami możliwe odpowiedzi. Pozwalało to lepiej skupić uwagę i ułatwiało udział w badaniu. W sytuacjach, w których respondent był z jakichś względów niezdolny do samodzielnego udziału w badaniu, w jego imieniu na pytania odpowiadać mógł jego pełnomocnik, np. opiekun lub członek rodziny. Zadbano również o to, by pytania były możliwie prosto sformułowane. Myśląc o kolejnych edycjach badań, ankieterzy pytali respondentów również o tematy, które ich zdaniem powinny zostać poruszone w kolejnych panelach, jak również o preferowane formy udziału w kolejnych badaniach. Oprócz realizacji badań metodą wywiadu ankieterskiego, przewidziano także w przyszłości możliwość samodzielnego wypełnienia i odesłania ankiety do Urzędu Miasta (ankieta pocztowa) oraz wypełnienia ankiety w trybie online.

4. Dalsze losy projektu

Docelowo panel obywatelski ma stać się systemowym mechanizmem zasięgania przez Urząd Miasta Gdyni opinii osób starszych nt. różnych aspektów polityki miejskiej skierowanej do tej grupy. Ma być organizowany raz na pół roku i ma w nim uczestniczyć stała grupa 500 mieszkańców Gdyni (osób, które są zarejestrowane na pobyt stały lub czasowy powyżej 3 miesięcy, w wieku 55+, dobranych częściowo metodą losową, częściowo zaś w sposób celowy – za pośrednictwem instytucji i organizacji pozarządowych świadczących usługi na rzecz seniorów). Badanie będzie miało charakter panelowy (stały), jednak  próba badawcza będzie podlegała wymianie – część respondentów, którzy uczestniczą w panelu najdłużej, będzie co pewien czas zastępowana nowymi osobami w taki sposób, aby umożliwić kolejnym mieszkańcom Gdyni udział w panelu, ale przy tym zapewnić minimalny poziom porównywalności wyników w czasie. Założenie o rotacji uczestników panelu wynika po pierwsze z jego częściowo nielosowego charakteru, po drugie z potrzeby zapewnienia możliwości włączania osób, które zasilają na bieżąco populację gdyńskich seniorów (przeprowadzają się do Gdyni lub kończą 55 lat), po trzecie – z potrzeby ograniczenia wpływu samego uczestnictwa w badaniu na poglądy respondentów (wpływ taki dokumentują liczne prace metodologiczne). Po pierwszym roku założono rotację połowy próby (po ½ w każdej z podprób – losowej i dobieranej celowo). Oznacza to, że w pierwszym roku w panelu mają uczestniczyć wszyscy początkowi respondenci, poza tymi, którzy przestaną brać udział w badaniu z przyczyn naturalnych lub odmówią dalszego uczestnictwa (ubytki w próbie będą uzupełniane z edycji na edycję). Po tym okresie połowa pozostałych uczestników zostanie wymieniona na nowych, połowa zaś zostanie poproszona o uczestnictwo w panelu przez jeszcze jeden rok (w celu zachowania porównywalności wyników między poszczególnymi latami). Nowi uczestnicy zobowiążą się do udziału przez okres dwóch lat. W ten sposób po pierwszym, „rozruchowym” roku, osiągnięty zostanie docelowy schemat realizacji panelu, zakładający istnienie dwóch wymiennych podprób, uczestniczących w panelu „na zakładkę”. Zasada dwuletniego uczestnictwa będzie też dotyczyć osób zapraszanych do panelu w zastępstwie dotychczasowych uczestników, którzy przestaną brać w nim udział wcześniej. Byli uczestnicy panelu nie będą mogli wziąć w nim udziału (zostać wylosowani lub wybrani w próbie celowej przez organizacje) przez okres 2 lat.

5. Mocne strony zastosowanego rozwiązania

• Szerokie spektrum zebranych opinii i ocen od osób starszych (poprzez zapewnienie zróżnicowanej reprezentacji seniorów będących uczestnikami badania).
• Budowa bazy respondentów, do których można powracać z dalszymi pytaniami i prośbami o konsultacje kolejnych zagadnień i potencjalnego zasobu uczestników procesów partycypacyjnych, np. dla instytucji pracujących z osobami starszymi.
• Łatwo dostępna dla decydentów grupa ekspercka, z którą można konsultować wiele dodatkowych kwestii dotyczących osób starszych – np. do konsultacji szczegółowych rozwiązań, tworząc mniejsze grupy fokusowe złożone z respondentów panelu.
• Celowe dotarcie do wybranej grupy, rzadko reprezentowanej w innych formach partycypacji.
• Zwykle niskie koszty uczestnictwa dla osób starszych (czas, łatwość udziału).
• Potencjał dla kontynuacji zaangażowania – udział w panelu (i utrzymanie kontaktu z respondentem) może być pierwszym krokiem do dalszego zaangażowania.
• Udział w panelu daje seniorom poczucie bycia ekspertami i realnego wkładu w dyskusję nad poszczególnymi rozwiązaniami.

6. Potencjalne trudności w zastosowaniu metody

• Stosunkowo wysokie koszty i czasochłonność realizacji panelu (m.in. konieczność dolosowywania prób rezerwowych, czas potrzebny na realizację wywiadów, konieczność podtrzymywania kontaktu z respondentami).
• Trudność w przekonaniu respondentów o znaczeniu ich udziału w panelu.
• Udział w nim bierze tylko wybrana grupa seniorów (bariera dostępu).

7. Wskazówki do replikacji

• Zapewnienie możliwości udziału w ankiecie w różnych formach: osobiste wypełnianie przez respondenta kwestionariusza w formie papierowej, osobiste wypełnianie kwestionariusza online, wizyta ankietera, ankieta telefoniczna.
• Dbałość o konstrukcję kwestionariusza, m.in. jednoznaczne formułowanie pytań, mieszanka pytań otwartych i zamkniętych.
• W przypadku ankiety do wypełniania na papierze: zapewnienie odpowiedniej ilości miejsca na wpisywanie odpowiedzi do pytań otwartych oraz odpowiednio dużej i wyraźnej czcionki, odstępów między pytaniami itd. W przypadku kwestionariusza realizowanego przez ankietera – przygotowanie kart odpowiedzi, z których w trakcie wywiadu może korzystać respondent, a które mogą ułatwić mu śledzenie pytań.
• Ograniczenie długości kwestionariusza do niezbędnego minimum.
• Przeprowadzenie pilotażu kwestionariusza przed rozpoczęciem właściwej realizacji panelu, aby przetestować jego zrozumiałość, długość, dostosowanie formatu do potrzeb i możliwości respondentów-seniorów.
• Zapewnienie wygodnego sposobu zwrotu papierowej ankiety, np. dostarczenie wraz z kwestionariuszem zaadresowanej koperty zwrotnej ze znaczkiem, ustawienie w obiektach użyteczności publicznej (np. urzędzie gminy, bibliotece) skrzynek, do których można wrzucać wypełnione dokumenty.
• Wysłanie papierowych zaproszeń do respondentów, sygnowanych np. przez prezydenta czy burmistrza oraz udostępnienie numeru telefonu i adresu e-mail, pod którym respondenci mogą uzyskać więcej informacji o badaniu, zweryfikować tożsamość ankietera lub umówić dogodny dla siebie termin wywiadu.
• Przygotowanie ankieterów na możliwość realizacji wywiadu z pełnomocnikiem osoby wylosowanej do próby, np. współmałżonkiem lub opiekunem w przypadku osób niezdolnych do samodzielnego udziału w badaniu.

Opracowanie powstało w ramach projektu „Jak usłyszeć głos seniora? Praktyczny przewodnik po partycypacji obywatelskiej osób starszych”, finansowanego ze środków Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013.