Konsultacje metodą sądu obywatelskiego w Poznaniu

Jezdnia dla grup interesów

Ulica Umultowska mieści się w północnej części Poznania, w pobliżu cennych przyrodniczo terenów zielonych zwanych Stawami Umultowskimi, które stanowią obszar rekreacyjny dla okolicznych mieszkańców. Częściowo biegnie przez obszar miejski, częściowo zaś przez tereny należące do Uniwersytetu Adama Mickiewicza i kampus uniwersytecki. Jednocześnie jest ona jedną z głównych ulic dojazdowych dla osiedla Różany Potok, służy też mieszkańcom osiedli sąsiadujących. Taka sytuacja sprawia, że losy ulicy Umultowskiej są tak ważną kwestią dla różnych grup interesów.

Kontrowersja

Podczas przeprowadzania konsultacji miejscowego planu zagospodarowania tych terenów wyraźnie wyodrębniły się dwa przeciwstawne stronnictwa. Jedna z grup optowała za zamknięciem ulicy Umultowskiej dla ruchu pojazdów ze względu na bliskość obszarów zielonych i rekreacyjnych. Druga chciała, by pozostawić ulicę przejezdną, a także by utwardzić ją i przystosować do zwiększającego się ruchu (w planach był rozwój osiedla i kampusu). Przedstawiciele każdej z grup nierzadko emocjonalnie wyrażali swoje opinie podczas pierwszych konsultacji społecznych dotyczących planu zagospodarowania tego obszaru. Obie strony organizowały też akcje protestacyjne oraz wysyłały listy do urzędu miasta i prezydenta.

Pracownicy Biura Kształtowania Relacji Społecznych Urzędu Miasta Poznania (obecnie Oddział Dialogu Społecznego działający w Biurze Prezydenta) zaczęli więc szukać takiej formy dalszych konsultacji, która ułatwiłaby rozstrzygnięcie sporu. Jednak na tym etapie nikt nie umiał znaleźć kompromisowego rozwiązania.

Urzędnik sięga po nowe narzędzie

Magistrat zdecydował się na wykorzystanie nowego narzędzia: sądu obywatelskiego. Maciej Milewicz, pracownik Biura Kształtowania Relacji Społecznych Urzędu Miasta Poznania (BKRS), zaczerpnął informacje o tej metodzie z publikacji Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych  Udział obywateli w tworzeniu polityk lokalnych – wybór dobrych praktyk zagranicznych. Władze miasta uznały sąd obywatelski za narzędzie adekwatne do rozstrzygnięcia tego typu konfliktu, jak również skuteczne w zwiększaniu świadomości poszczególnych jego stron na temat różnych aspektów każdego z możliwych rozwiązań. Model konsultacji w formie sądu obywatelskiego zmodyfikowano tak, by mieścił się w wyznaczonych ramach czasowych i finansowych i był jak najlepiej dopasowany do rozpoczętego już procesu.

3. Cele

Budowanie akceptacji: magistrat słucha i wzbogaca wiedzę mieszkańców

Celem poznańskiego sądu obywatelskiego było dokładne poznanie poszczególnych punktów widzenia w sprawie zagospodarowania ulicy Umultowskiej i analiza argumentów każdej ze stron. Zgodnie z założeniami konsultacji werdykt sądu nie był wiążący – władze miasta mogły wpisać inne rozwiązanie do planu zagospodarowania. Jednak zgodnie z deklaracjami decydentów wyniki miały zostać wzięte pod uwagę.

Organizatorom zależało też na zwiększeniu świadomości uczestników procesu co do argumentów za każdym z rozwiązań i ograniczeń z nimi związanych. Dzięki takiemu pogłębieniu wiedzy oraz dzięki przejrzystości procesu starano się osiągnąć jak największą akceptację dla wybranego rozwiązania.

4. Działania

Zidentyfikować strony i zaprosić do udziału

Przygotowanie do przeprowadzenia sądu obywatelskiego urzędnicy rozpoczęli od identyfikacji stron sporu. Za najbardziej zaangażowane uznali te osoby, które wcześniej wypowiadały się podczas spotkań lub pisały wnioski, skargi czy listy do urzędu. W pierwszej kolejności to właśnie do nich skierowano zaproszenie do przygotowania prezentacji wyjaśniającej postulowane rozwiązania i przekonującej do ich przyjęcia. Podobną propozycję przekazano przedstawicielom najbardziej zaangażowanych instytucji: Uniwersytetu Adama Mickiewicza (jako właściciela części terenów, przez które przebiega ulica), rady osiedla Umultowo oraz Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra” (zaangażowanego w sprawy ochrony okolicznych terenów).

Przekonać do narzędzia: rozwiać obawy i wątpliwości

Zwolennicy utrzymania ruchu drogowego od razu zgodzili się na przystąpienie do procedury sądu obywatelskiego, natomiast zwolennicy zamknięcia ulicy odmówili udziału na przedstawionych przez urząd zasadach. Do głosu doszły obawy i brak zaufania. Już sama nazwa metody – „sąd” – budziła lęk przed prokurowaniem arbitralnych decyzji. Nasilały się emocje. Do urzędu miasta wpływały zapytania i oskarżenia o stronniczość, spowodowane obawami, że jakiekolwiek odstępstwa od klasycznej procedury sądu obywatelskiego będą miały niekorzystny wpływ na wynik konsultacji. Niezależną moderatorkę, Elżbietę Olędzką-Koprowską z Pracowni O.K.E.J, zatrudnioną przez miasto dla zachowania bezstronności procesu, podejrzewano o zamiar stronniczego doboru ławników. Urzędnicy Biura Kształtowania Relacji Społecznych odpowiadali oficjalnie na wszystkie zarzuty, merytorycznie uzasadniając wszystkie swoje decyzje. Dobór ławników został zlecony zewnętrznej firmie niezaangażowanej w proces. Ponadto informacja o tym, że druga strona jest zdecydowana przystąpić do procesu, została upubliczniona. Dopiero po podjęciu wszystkich tych działań druga strona zgodziła się na udział w sądzie obywatelskim.

5. Rezultaty

Obecnie, ze względu na długotrwałą procedurę modyfikacji, zatwierdzania i uchwalania miejscowych planów zagospodarowania, plan dotyczący ulicy Umultowskiej nie jest jeszcze dokumentem oficjalnie obowiązującym. Jednak decyzja podjęta przez ławników została już zaakceptowana przez prezydenta Poznania i bez zastrzeżeń naniesiona na plan tworzony w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej.

Ponadto konsultacje w formie sądu obywatelskiego przyczyniły się do lepszego zrozumienia różnorodnych stanowisk przez każdą ze stron sporu oraz znacząco zwiększyły akceptację dla rozstrzygającej decyzji.

6. Problemy/wyzwania

• Brak zaufania do urzędników i do sprawiedliwości procesu konsultacji
  Wśród przedstawicieli danej społeczności często panuje przekonanie, że nie mają szans wpływać na decyzje władz. Podejrzewają (i często mają rację), że konsultacje mają na celu wyłącznie legitymizację decyzji, która została wcześniej podjęta przez urzędników. Dodatkowo czasami potencjalni uczestnicy boją się, że nie będą w stanie poradzić sobie z wyzwaniami procesu partycypacji. Wycofanie się i wyrażanie obaw wydaje się znacznie łatwiejszym i bezpieczniejszym wyjściem niż zaangażowanie. Wyzwaniem jest zatem zachowanie całkowitej przejrzystości procedury i bezstronności procesu oraz wyjaśnianie wszelkich pojawiających się wątpliwości czy obaw, by zachęcić społeczność do udziału w konsultacjach.
• Dobór ławników, którzy zostaną zaakceptowani jako bezstronna grupa
  Mieszkańcy mieli wątpliwości do obiektywnego doboru ławników. Istotne więc było, by dobór ławników przeprowadzany był przez osoby całkowicie niezaangażowane w spór, a jednocześnie posiadające podobne doświadczenia przy badaniach społecznych. Dzięki jasnej procedurze popartej referencjami firmy badawczej udało się wyłonić grupę ławników, w której reprezentowane były różne grupy społeczne obecne wśród mieszkańców Poznania. Biorąc pod uwagę wiek, płeć, wykształcenie, status socjoekonomiczny i inne czynniki starano się stworzyć grupę jak najbardziej reprezentatywną dla poznaniaków. W innych przypadkach proces doboru również powinien być dopasowany do specyfiki terenu i tematyki, których dotyczy decyzja. Bez tego proces nie zostanie uznany za sprawiedliwy i przejrzysty – co stanowi podstawę legitymizacji tego typu konsultacji.
• Dopasowanie właściwego procesu do problemu i potrzeb zaangażowanych osób
  Dużym wyzwaniem było dobranie takiej formy konsultacji, która spełniałaby oczekiwania zaangażowanych stron i była adekwatna do dyskutowanego problemu. W przypadku spolaryzowanego konfliktu, w którym trzeba było podjąć decyzję, rozstrzygając między dwiema opcjami, metoda sądu obywatelskiego pozwoliła łatwiej osiągnąć cel oraz sprawiła, że strony wysłuchały się nawzajem. Dzięki konieczności merytorycznego wyrażania opinii i dyskusji z udziałem mediatora udało się obniżyć poziom emocji konfliktu i proces sądu obywatelskiego skutecznie zwiększył akceptację uczestników dla wybranego rozwiązania.

7. Rekomendacje

• Zachowanie obiektywnego języka we wszystkich materiałach informacyjnych
  Trzeba uważać na to, by w materiale informacyjnym unikać zwrotów wartościujących. By był on maksymalnie obiektywny. My te materiały dawaliśmy do opiniowania stronom sporu. Oni mogli zapoznać się z nim wcześniej i fakt, że nie wnosili dalszych uwag, oznaczał, że zrobiliśmy to dobrze. Kiedyś mieliśmy doświadczenia z materiałem informacyjnym , gdzie jedna drobna rzecz, jedna nieuwaga sprawiła, że od razu całość (60 stron dokumentu) była potraktowana jako niewiarygodna i spreparowana. Maciej Milewicz, Oddział Dialogu Społecznego Urzędu Miasta Poznania, współorganizator sądu obywatelskiego

• Wymóg obecności doświadczonego moderatora (facylitatora), który skutecznie, bezkonfliktowo i bezstronnie poprowadzi proces sądu obywatelskiego
  Moderator z warsztatem i doświadczeniem. Osoba, która nie ma doświadczenia i warsztatu, nie da sobie rady, a w przypadku wypracowywania ważnej decyzji w sądzie obywatelskim narazi na śmieszność i organizatorów, i siebie. Elżbieta Koprowska-Olędzka