Spacery badawcze z osobami starszymi w Gdyni

Spacery badawcze z udziałem seniorów są elementem szerszej polityki Gdyni związanej z kształtowaniem przestrzeni publicznej.

Spis treści

1. Esencja projektu

2. Kontekst

Kilka lat temu miasto zdecydowało się wdrażać podejście zwane „design for all”, które zakłada, że na ostateczny wygląd przestrzeni mają wpływ nie tylko jej projektanci (architekci, designerzy), ale również użytkownicy. Działania spełniające te założenia były prowadzone już w dwóch różnych dzielnicach (Dąbrowie i Chyloni), gdzie mieszkańcy byli zachęcani do udziału w konsultowaniu otaczającej ich przestrzeni. Na bazie tych doświadczeń stwierdzono, że jeszcze większą korzyść przyniosą działania konsultacyjne skierowane do poszczególnych, specyficznych grup użytkowników przestrzeni. Dlatego zdecydowano się na proces dedykowany osobom starszym. Zrealizowane spacery badawcze zostały potraktowane jako pilotaż tego typu działań planowanych w przyszłości na szerszą skalę.

3. Przebieg procesu

Wybór tras

Ze względu na pilotażowy charakter przedsięwzięcia zdecydowano się wybrać trasę prowadzącą do Urzędu Miasta – uniwersalną i znaną wszystkim mieszkańcom Gdyni.
Spacery realizowane były na trzech różnych trasach prowadzących z pobliskiej stacji Szybkiej Kolei Miejskiej do Urzędu Miasta. Zostały one wytyczone tak, aby były jak najbardziej do siebie zbliżone pod względem ilości barier czy tematów, które można było poruszyć w trakcie spaceru. Długość odcinków została dobrana tak, aby ich przejście wraz z dyskusją nie zajęło więcej niż ok. 40-50 minut. Taki czas pozwalał na swobodną rozmowę o przestrzeni, dopytywanie się o szczegóły oraz spokojne i komfortowe dla osób starszych tempo marszu.

Stworzenie scenariusza spacerów

Zagadnienia poruszane w trakcie spacerów badawczych zostały określone w ścisłej współpracy z Urzędem Miasta. Na etapie wymyślania najważniejszych kwestii poruszanych podczas spacerów zorganizowane zostały spotkania z wiceprezydentem oraz pracownikami m.in. Zarządu Dróg i Zieleni oraz Referatu ds. Osób Niepełnosprawnych. Pomogło to w sformułowaniu pytań, na które odpowiedzi rzeczywiście mogą być wykorzystane i pozwolić na wprowadzenie realnej zmiany w przestrzeni.
Następnie we współpracy z Pracownią Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” przygotowano scenariusz wywiadu prowadzonego w trakcie spaceru. Został on sformułowany tak, aby tematy kluczowe z perspektywy Urzędu Miasta przyjęły formę pytań przyjaznych i zrozumiałych dla osób starszych. Dbano przy tym, aby całość rozmowy miała możliwie luźny i swobodny charakter, a konstrukcja scenariusza sprzyjała szerszym odpowiedziom i komentarzom badanych. Do najważniejszych zagadnień poruszanych w trakcie spacerów należą:
• subiektywne poczucie bezpieczeństwa,
• wysokość krawężników,
• dostosowanie zejść w tunelach przejść podziemnych,
• możliwość korzystania z windy,
• dostęp do toalet,
• oznaczenia informacyjne – ich widoczność, czytelność,
• przejścia przez ulicę – długość świateł, oznaczenia dźwiękowe,
• ścieżki rowerowe – ich rozmieszczenie, wpływ na poczucie bezpieczeństwa seniorów,
• dostęp do komunikacji miejskiej – dworzec SKM, przystanki autobusowe (rozkłady jazdy, wiaty przystankowe).

Spacery

Właściwy proces rozpoczął się od szkolenia dla wolontariuszy zaangażowanych w prowadzanie spacerów. Celem kursu było dokładne zapoznanie wszystkich ze scenariuszem, jak i rolą prowadzącego spacer oraz zaprezentowanie najważniejszych zasad moderowania rozmów badawczych. Bardzo ważnym elementem był pilotażowy spacer wybraną trasą, w trakcie którego sprawdzono przygotowany scenariusz (na tej podstawie dopracowano jego układ graficzny, pod kątem dostosowania go do potrzeb osób robiących notatki), a ochotnicy mogli sprawdzić nabyte podczas szkolenia umiejętności.
Wolontariuszami zaangażowanymi w całość przedsięwzięcia była młodzież działająca w miejskim Programie Aktywności Lokalnej. Program ten, koordynowany przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, łączy młodych ludzi z różnych środowisk, podnosi ich kompetencje w różnych obszarach i daje możliwość włączania się w różnego typu działania charytatywne.
Decyzja zaangażowania młodych ludzi do roli prowadzących spacery i pytających seniorów okazała się niezwykle trafna i sprawiła, że projekt przyniósł dodatkową wartość spotkania międzypokoleniowego. Młodzież okazała się być świetnymi rozmówcami dla starszych osób – zadawała trafne pytania, a ich młody wiek budził w seniorach sympatię i zachęcał do udzielania szerszych wyjaśnień. Takie rozwiązanie przyczyniło się też do zburzenia wzajemnych stereotypów i uprzedzeń.

Do zapraszania seniorów na spacery badawcze wykorzystano już sprawdzone kanały dotarcia, przede wszystkim poprzez miejskie instytucje – Centrum Aktywności Seniora, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej oraz dzienne Domy Opieki Społecznej. Przeprowadzona w ten sposób rekrutacja pozwoliła zaprosić w sumie ok. 20 seniorów uczestniczących w siedmiu spacerach. Grupy spacerujących były bardzo zróżnicowane – najliczniejsza miała 12 uczestników, ale zdarzył się też spacer z jedną seniorką. Ze względu na pilotażowy charakter projektu nie zastosowano szerokiej i otwartej rekrutacji, choć taka planowana jest w przyszłości.
Każdy z zaplanowanych spacerów rozpoczynał się przywitaniem przez wiceprezydenta Gdyni Michała Gucia. Taki oficjalny początek bardzo uwiarygodniał całe, dość nietypowe, przedsięwzięcie w oczach seniorów. Następnie, w zależności od wielkości grupy, uczestnicy byli rozdzielani na mniejsze podgrupy, z których każda poruszała się innymi trasami.
Scenariusz skonstruowano w ścisłym powiązaniu z badaną trasą: zakładał on przystanki przy ważniejszych miejscach – kluczowych dla przemieszczających się seniorów, np. zejściach do przejść podziemnych, schodach, przystankach autobusowych czy przejściach przez jezdnię. Innym założeniem scenariusza było wywoływanie określonych tematów i umożliwianie swobodnej wypowiedzi badanych. Przyniosło to oczekiwane skutki – seniorzy wypowiadali się chętnie, komentowali obserwowaną przestrzeń, zastosowane rozwiązania czy zauważone braki. Powodowało to wręcz trudność w zapisywaniu wszystkich uwag. Dlatego też dość szybko wprowadzono zasadę dwóch prowadzących – zwiększało to szansę na zanotowanie wszystkich opinii i równoczesne dokumentowanie przestrzeni poprzez robienie zdjęć czy filmów omawianych miejsc.
Spacery realizowane były zarówno w ciągu dnia, jak i wieczorem, ponieważ pory dnia wyraźnie różnicują postrzeganie przestrzeni. Np. stopień oświetlenia bardzo wpływał na ocenę bezpieczeństwa, przejrzystości czy dostępności określonych miejsc. Jednak okazało się również, że spacery realizowane w późniejszych godzinach nastręczają wiele trudności technicznych – zdecydowanie zmniejsza się komfort zarówno uczestników spaceru, jak i prowadzących. Dlatego ostatecznie zdecydowano się zrealizować tylko jeden wieczorny spacer badawczy.

 4. Efekty

Przeprowadzone spacery badawcze stanowiły pilotaż działań planowanych na szerszą skalę. Zgromadzone w trakcie procesu informacje zostaną przekazane odpowiednim instytucjom miejskim, które będą brać je pod uwagę w swoich bieżących działaniach. Na podstawie zebranych w trakcie pilotażu doświadczeń planowane są też działania na szerszą skalę – angażujące większą liczbę seniorów (a także inne grupy użytkowników) w ocenę przestrzeni poszczególnych rejonów Gdyni.
Całość przedsięwzięcia została pozytywnie oceniona przez osoby w nie zaangażowane. Oprócz planowanych rezultatów – rekomendacji dotyczących planowania przestrzeni – przyniosło ono także wartość dodaną – międzypokoleniową współpracę przynoszącą satysfakcję zarówno osobom starszym, jak i młodym wolontariuszom.

5. Wskazówki do replikacji

• Dużą wagę trzeba poświęcić rekrutacji uczestników – zadbać o to, by mieć potwierdzoną grupę osób na każdy spacer.

• Takie działania to duże obciążenie czasowe wolontariuszy – wymaga od nich sporo wysiłku, więc trzeba zapewnić odpowiednio dużą grupę wolontariuszy, żeby nadmiernie ich nie eksploatować.

• Warto realizować takie przedsięwzięcia we współpracy z samorządem – dzięki temu zbierane dane są naprawdę wartościowe i użyteczne z perspektywy samorządu i mogą być podstawą dla realnych zmian.

• Dużo uwagi należy poświęcić przygotowaniu całego przedsięwzięcia: metodologii, scenariuszom, przeszkoleniu osób prowadzących spacery – pozwala to zwiększyć efektywność metody.

• Bardzo ważny jest odpowiedni dobór tras spacerów – tak, by były to miejsca zróżnicowane, a trasa niezbyt długa. Równocześnie warto postarać się, aby na trasie pojawiały się jakieś uniwersalne dla miasta elementy, miejsca (np. przystanek komunikacji miejskiej), co pozwoli na sformułowanie szerszych rekomendacji.

• Przy okazji tego typu przedsięwzięć warto zadbać o pilotaż, czyli wypróbowanie przygotowanych narzędzi, tras, żeby móc je jeszcze poprawić, zaktualizować i zwiększyć ich efektywność.

Szczegółowy opis projektu do pobrania

6. Kontynuacja spacerów

Na przełomie 2013 i 2014 roku Miasto Gdynia przeprowadziło drugą edycję spacerów badawczych z osobami starszymi, poddając ocenie nowe obszary miasta. Nowa edycja odbyła się w ramach projektu „Kurs – Partycypacja!”, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej oraz ze środków Fundacji im. Stefana Batorego. Relację z nowej edycji spacerów można obejrzeć poniżej:

https://youtu.be/xNcJFhGngm4

Powyższy film powstał w ramach projektu „Kurs – Partycypacja!”, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej oraz ze środków Fundacji im. Stefana Batorego.

Powyższe opracowanie powstało w ramach projektu „Jak usłyszeć głos seniora? Praktyczny przewodnik po partycypacji obywatelskiej osób starszych”, finansowanego ze środków Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013.