Młodzież w laboratorium partycypacji „Rimpiazza”: rewitalizacja Placu Santissima Annunziata (Florencja)

Edukację obywatelską najlepiej zaliczyć w praktyce. Zamiast wykładać o postawach na lekcjach wiedzy o społeczeństwie, lepiej zorganizować dla młodzieży laboratorium partycypacji. Podczas takich zajęć zarówno gimnazjaliści, jak i licealiści przećwiczą narzędzia angażowania społeczności, będą mogli na własnej skórze poczuć trudy wypracowywania konsensusu wokół ważnych społecznie spraw, a przy okazji mogą się doskonale bawić. Żeby tak się stało, przedsięwzięcie, w które się ich zaangażuje, musi być barwne i pozostawiać im sporo miejsca na doskonalenie umiejętności. Szczególnie polecamy zajrzenie do galerii zdjęć, w której prezentujemy wszystkie wydarzenia z perspektywy ich uczestników.

2. Kontekst

O Florencji słyszał niemal każdy: miasto-zabytek renesansu, w którym niemal nie można poruszyć kamyka bez konsultacji z konserwatorem zabytków. Wielowiekowe dziedzictwo kulturowe jest we Florencji wszechobecne, a na placu Santissima Annunziata jego potęga zatyka dech w piersi znawcom (i nie tylko) architektury i historii renesansu. Można powiedzieć, że ten plac to kolebka epoki. W takich warunkach trudno o jakiekolwiek zmiany w przestrzeni publicznej. A tych chcieli dokonać uczniowie jednej ze szkół średnich, której siedziba znajduje się w okolicach placu, zachęceni przez dyrekcję swojej szkoły. Dlatego partycypacyjny proces wypracowywania pomysłów na odświeżenie oblicza miejskiego placu (wydawałoby się, że to niezbyt trudne zagadnienie) nabrał dużego rozmachu.

Zanim powiemy o samym procesie, uczniach, narzędziach i zabytkach, warto wspomnieć o tym, że cały proces został zrealizowany w ramach toskańskiego eksperymentu z partycypacją publiczną. Toskania, region Włoch, którego stolicą jest Florencja, wykształciła silne tradycje dialogu i aktywności obywatelskiej. Słabną one jednak ostatnimi laty na skutek odwrócenia się obywateli od sfery politycznej – osławione włoskie skandale korupcyjne nie dotyczą jedynie Rzymu i rządu centralnego. W całych Włoszech, w tym także we Florencji, zainteresowanie sprawami publicznymi gwałtownie spada. Obywatele nie chcą się angażować, ponieważ nie mają zaufania do swoich władz.

W takich warunkach regionalne władze Toskanii zdecydowały się na eksperyment. W 2007 r. wprowadziły na czas określony prawo (tutaj wersja ang. >>>), ustanawiające Regionalne Władze ds. Partycypacji Publicznej, które za pomocą grantów mogły finansować realizację projektów partycypacyjnych. Mechanizm skądinąd jest nam znany z polskich realiów, żeby odwołać się do programów FIO czy instrumentów PO KL. O granty miały prawo ubiegać się samorządy, firmy prywatne, nieformalne grupy obywateli, organizacje pozarządowe i szkoły.

I tu na plan wydarzeń wchodzi dyrekcja szkoły średniej Salvemini Duca d’Aosta, która w partnerstwie z Muzeum Istituto degli Innocenti i władzami miejskimi Florencji złożyła wniosek o grant na realizację projektu „Ri-immaginare lo spazio pubblico come laboratorio di partecipazione” (Wyobrażanie sobie na nowo przestrzeni publicznej jako laboratorium partycypacji). Celem głównym przedsięwzięcia, na które uzyskano dofinansowanie, było zdefiniowanie przez okoliczną społeczność, częstych użytkowników i szerzej – mieszkańców Florencji – pożądanych funkcji Placu SS. Annunziata, tak aby był on przestrzenią edukacji, spotkań i współżycia różnych grup obywateli, w tym także turystów.

3. Opis procesu

Projekt został opracowany i przygotowany przez partnerstwo składające się z szeregu podmiotów publicznych. Inicjatywę podjęła dyrekcja średniej szkoły technicznej Salvemini Duca d’Aosta, znajdującej się w bliskim sąsiedztwie placu. Na czele projektu stanęła dyrektorka szkoły Paola Mercanelli zainteresowana włączaniem swoich uczniów w procesy demokracji obywatelskiej. Do partnerstwa dołączyły instytucje, których siedziby znajdują się w pobliżu, w tym Muzeum Istituto degli Innocenti, działający nieprzerwanie od sześciu wieków i mieszczący się w Szpitalu Niewiniątek, jednej z pierwszych budowli renesansowych na świecie. Inni partnerzy to Wydział Polityki Edukacyjnej urzędu miasta Florencji (z jego szefową Cristiną Giachi na czele), Biuro Dziedzictwa UNESCO Florencji, Uniwersytet Florencki (Wydział Architektury) oraz internetowy Portal Młodzieżowy. W zakresie metodologicznym organizatorom i uczniom uczestniczącym w procesie doradzała specjalistka Chiara Pignaris z prywatnej firmy Cantieri Animati, zajmującej się przeprowadzaniem procesów partycypacyjnych. Chiara jest z wykształcenia architektką, przez 15 lat gromadziła doświadczenia partycypacyjne, uczestnicząc w różnych projektach. Właśnie ze względu na jej bogate doświadczenie zdecydowano się na skorzystanie z usług Cantieri Animati.

Jedna z dwóch stojących na placu fontann z morskimi potworami (1627 r.)

Projekt miał ograniczony horyzont czasowy oraz narzucone ogólne ramy działania z uwagi na reguły finansowania z dotacji udzielonej przez publiczne Regionalne Władze ds. Partycypacji Publicznej. Zgodnie w wymogami grantodawcy, organizatorzy musieli przedstawić precyzyjny harmonogram, rodzaj i charakter działań, które będą realizować, a także określić spodziewane rezultaty – przede wszystkim te jakościowe, dotyczące partycypacyjnego wymiaru procesu. Chodziło o to, żeby nie ograniczyć się tylko do zapewnienia, że w wyniku działań zostaną wskazane priorytety rewitalizacji zabytkowego placu. „Rimpiazza” z założenia był projektem edukacyjnym. Każdy z jego organizatorów i uczestników – władze miasta, szkoły, uczniowie, nauczyciele – sprawdzał działanie edukacji obywatelskiej i partycypacji publicznej, w praktyce ucząc się korzystania z narzędzi. Istotne było więc także określenie, kto i co chce sprawdzić w działaniu (*).

Ogólny schemat prac przyjęty i zrealizowany w ciągu kilku miesięcy obejmował kilka kategorii działań:

Aby zharmonizować działania z grafikiem roku szkolnego uczniów szkoły Salvemini, projekt podzielono na dwie fazy. Pierwszą z nich można określić jako przygotowanie uczniów do właściwych działań partycypacyjnych. Drugą – jako fazę deliberacji i konsultacji z opinią publiczną Florencji.

Pomnik Wielkiego Księcia Ferdynanda I na Placu SS. Annunziata (1608 r.)

ETAP: wyznaczanie priorytetów i planowanie działań

Faza deliberacji i konsultacji

Faza ta rozpoczęła się od przygotowania i kolportażu (marzec-maj) 100 plakatów i 3000 pocztówek-zaproszeń na wydarzenia konsultacyjne (1, 2), które dystrybuowane były przez około 200 obywateli (mieszkańców, studentów, sklepikarzy, hotelarzy i turystów) w okolicznych sklepach, hotelach i na ulicach miasta. W tym miejscu warto podsumować liczne działania informacyjne podjęte w trakcie projektu:

• Dedykowana strona internetowa projektu,
• Cztery newslettery dla uczniów szkoły im. Salvemini Duca d’Aosta,
• Trzy wydania magazynu informacyjnego o procesie, zachęcającego do uczestnictwa (opublikowano go na stronie internetowej projektu),
• Plakat i pocztówki-zaproszenia dystrybuowane na mieście,
• Ulotki zachęcające uczniów do zapisania i dyskusji na MultiBlogu „Rimpiazza.og” (więcej o blogu w rozdziale PROBLEMY/WYZWANIA),
• Tablice informacyjne wykorzystane w trakcie konsultacji w przestrzeni publicznej,
• Fanpage projektu na Facebooku,
• Dokumentacja wideo i fotograficzna procesu,
• Broszura z wynikami procesu.

Faza deliberacji i konsultacji miała dwa główne wydarzenia: całodzienne konsultacje publiczne na placu i warsztat World Café dla mieszkańców miasta.

Konsultacje na placu

24 kwietnia, w godzinach 8:30–20:00 siedmioro uczniów w roli facylitatorów (wspomaganych częściowo przez kolegów i koleżanki) poprowadziło konsultacje publiczne pod opieką swojego nauczyciela, prof. Lucia Baglioni, i facylitatorów z firmy Cantieri Animati. W ciągu jednego dnia chcieli zdobyć wiedzę na temat funkcjonowania placu oraz zebrać jak najwięcej pomysłów od mieszkańców i turystów na działania, które uczyniłyby to miejsce bardziej komfortowym i przyjaznym.

Konsultacje przebiegły w następujący sposób:

8:30–9:30. Przygotowanie

Uczniowie rozstawili na placu:

• Sześć tablic, przygotowanych przez Chiarę Pignaris. Trzy z nich miały funkcję „przewodnika” dyskusji, informowały o projekcie „Rimpiazza”, jego przebiegu i historii placu. Na pozostałych trzech uczestnicy konsultacji spisywali swoje pomysły i uwagi na trzy zadane pytania:
• Co powinna oferować przestrzeń publiczna?
• Plac SS. Annunziata… zasób czy problem?
• Czy Plac SS. Annunziata może stać się miejscem spotkań studentów?
• Okrągły stół ze szczegółową mapą okolic Placu SS. Annunziata, na którym uczestnicy konsultacji mieli oznaczać przy pomocy post-itów okoliczne „zasoby”.
• Model placu w skali 1:100 wykonany wcześniej przez siódemkę uczniów-facylitatorów, na którym mieszkańcy i turyści mieli oznaczać za pomocą kolorowych karteczek pożądane przez nich funkcje i ulepszenia placu (to właśnie metoda Planning for Real®).

Dodatkowo na plac dostarczono cztery okrągłe stoliki i 20 krzeseł w celu organizacji dyskusji grupowych i improwizowanych wywiadów.

9:30–10:00. Rozgrzewka: spotkanie i rozmowa o wyzwaniach angażowania społeczności w decydowanie o funkcjach zabytkowych, zdegradowanych przestrzeni z Cristiną Giachi, radną i członkiem zarządu miasta ds. Edukacji i Funduszy Europejskich oraz ze Stefano Filipponi, koordynatorem Muzeum degli Innocenti o zaplanowanych zmianach w muzeum: renowacji części wejściowej i otworzeniu tarasu-kawiarni na dachu.

10:00. Oficjalne rozpoczęcie konsultacji w obecności Alessandry Maggi, dyrektorki Muzeum degli Innocenti i Homera Terrinazzi, wiceburmistrza Dystryktu 1 (centralnej dzielnicy Florencji).

11:00–12:00. „Lekcja na ulicy” dla uczniów poprowadzona przez architekta Matteo Fioravantiniego, byłego ucznia szkoły Salvemini. Lekcja dotyczyła funkcji i jakości przestrzeni publicznych oraz uwarunkowań koniecznych do spełnienia, aby o danej przestrzeni można było powiedzieć, że jest inkluzywna dla użytkowników.

12:00–20:00. Dalsze konsultacje z przerwą na obiad i krótkie odwiedziny dyrektora Maurizio Barabesi odpowiedzialnego w ratuszu za zarządzanie przestrzeniami publicznymi, a także Carlo Francini, szefa miejskiego Biura Dziedzictwa UNESCO – obaj dołożyli swoje pomysły do makiety placu.

Wyniki konsultacji

W konsultacjach wziął udział cały przekrój grup wiekowych. Rozmawiano ze stałymi mieszkańcami miasta, przyjezdnymi studentami i pracownikami uczelni, osobami zamieszkującymi w okolicach Florencji i przyjeżdzającymi do niej głównie do pracy, a ponadto z turystami.

Uczniowie przeprowadzili na placu 186 wywiadów, uzyskali 621 wskazań możliwych funkcji placu wraz ze wskazaniami zmian w jego wyglądzie (makieta Planning for Real®) oraz 62 wskazania okolicznych „zasobów” do wykorzystania w trakcie przeprowadzania zmian na placu. Na tablicach pojawiło się 56 uwag i pomysłów. Zainteresowanie losami placu okazało się większe, niż przypuszczano, a 12 osób, z którymi przeprowadzono wywiad, pojawiło się potem również na warsztacie World Café dla mieszkańców miasta.

Za główne problemy uznano hałas i chaos panujące na placu, określanym często jako miejsce, które się mija, przechodzi i gdzie nie ma się po co zatrzymać. Za dużo tu ruchu samochodowego, szczególnie aut dostawczych. Plac zdominowany jest przez kontenery na śmieci, stojaki rowerowe, znaki drogowe, słupki uliczne i łańcuchy odgradzające poszczególne miejsca. Co więcej, liczne autobusy miejskie (800 przejazdów na dobę) i szkolne przejeżdżające przez plac generują niemożliwy wręcz do zniesienia hałas. To obraz miejsca, które nie ma nic wspólnego z pięknym zabytkowym miejscem posiadającym swoją tożsamość i łączącym wiele funkcji miejskiej przestrzeni publicznej.

Większość zebranych opinii skłaniała się do nadania placowi funkcji cichego miejsca relaksu w czasie przerwy w pracy, zajęciach szkolnych czy spokojnego przystanku na szlaku turystycznym. Ta podstawowa funkcja miałaby być od czasu do czasu uzupełniana imprezami, małymi koncertami lub aktywnościami artystycznymi (również dla mniejszych dzieci).

Ze szczegółowych propozycji wygenerowano rekomendacje ogólne dotyczące placu:

• Wyposażenie w meble i zieleń miejską, aby uczynić go bardziej przyjaznym dla użytkowników,
• Wyposażenie w rozpoznawalny, przyciągający akcent, np.: przywrócone do życia zabytkowe fontanny z wysokiej jakości czystą wodą, kiosk turystyczny, stoliki lub oparcia do pracy na komputerze lub czytania,
• Udostępnienie otwartej sieci wi-fi,
• Stworzenie i utrzymanie stałego programu wydarzeń kulturalnych, aby zachęcić mieszkańców do odwiedzania,
• Podniesienie jakości nocnego oświetlenia.

Wszystkie powyższe propozycje zostały opisane ze szczegółowymi wskazówkami pochodzącymi od osób, z które wzięły udział w konsultacjach.

Warsztat dla mieszkańców (World Café nr 2)

Wyniki konsultacji posłużyły do przygotowania dyskusji podczas warsztatu w formule World Café. Celem, który postawiono sobie tym razem, było sformułowanie listy szerokich, ale konkretnych rekomendacji dotyczących przyszłości placu. Wzięto pod uwagę zgłoszone w trakcie konsultacji na placu problemy, a za punkt wyjścia posłużyły wnioski. Warsztat 5 maja (sobota) w szkole Salvemini, otwarty dla wszystkich, przygotowali i przeprowadzili eksperci firmy Cantieri Animati oraz uczniowie, którzy prowadzili konsultacje.

Pomimo poprzedzenia spotkania intensywną akcją informacyjną (ulotki do skrzynek pocztowych mieszkańców, w sklepach, knajpach i punktach usługowych, plakaty, telefony do osób, które pozostawiły do siebie kontakt w czasie konsultacji na placu) pojawiło się jedynie kilkanaście osób. Skład uzupełniali uczniowie i nauczyciele Salvemini. Razem w World Café wzięło udział 56 osób oraz prowadzący: facylitatorzy, eksperci i uczniowie (więcej o niskiej frekwencji w rozdziale PROBLEMY/WYZWANIA) Uczestników podzielono na 4–5-osobowe grupy (połowa grup składała się jedynie z młodzieży, a druga z młodzieży, nauczycieli i pozostałych dorosłych). Wszyscy otrzymali „przewodnik do dyskusji” w klarowny sposób prezentujący przebieg i tematykę prac.

Rozpoczęto o godzinie 10:00, a na całość warsztatu składały się czterech części:

1. Powitanie przez dyrektorkę szkoły Paolę Mercanelli i Armanniego Oberdana, przewodniczącego Rady Dzielnicy Dystrykt 1.
2. Streszczenie wyników konsultacji przez Chiarę Pignaris.
3. Dyskusja w trzech rundach. Tematem pierwszej było kluczowe pytanie wynikające z przeprowadzonych konsultacji; trwała ona 40 minut, po czym nastąpiła przerwa kawowa. Dwie pozostałe rundy trwały po 20 minut, a ich tematy zostały wybrane na podstawie kluczowych zagadnień, które wyłoniono w czasie pierwszej rundy.
   i.    „Tylko retusz czy trzeba całościowo odmienić plac?”
   ii.   „Czy zazielenić plac roślinnością?”
   iii.  „Jakie zasady/reguły wprowadzić na placu, a które z obecnych uchylić?”
4. Trzydziestominutowe podsumowanie: zebranie i ocena rezultatów prac grupowych oraz opracowanie wskazówek dotyczących zmian na placu dla władz miasta.

W wyniku warsztatu, a tym samym całego procesu, sformułowano 10 rekomendacji:

• Oczyścić plac z kontenerów na śmieci, stojaków na rowery i znaków drogowych, ponieważ sprawiają, że wygląda on jak podwórko. Zainstalować pompy z pitną wodą i uruchomić fontanny.
• Zmniejszyć natężenie ruchu samochodów i komunikacji miejskiej.
• Zainstalować meble miejskie: ławki, stoliki do czytania, rysowania pracy na laptopie, tworząc miejsce, w którym warto się zatrzymać. Ustawić małe kioski z informacją turystyczną.
• Rozważyć okresowe instalacje botaniczne, aby uzyskać świeży, zielony wygląd placu.
• Udostępnić otwartą sieć wi-fi.
• Zainstalować nowe toalety publiczne, ponieważ nie ma ich w tej części miasta.
• Stworzyć okresowy program inicjatyw z udziałem szkół, uniwersytetów i stowarzyszeń.
• Zaaranżować jedno lub kilka miejsc, w których muzycy i artyści będą mogli wystawiać niewielkie przedstawienia.
• W długoterminowej perspektywie uruchomić projekt przebudowy obszaru placu i jego okolic skoordynowany z innymi, okolicznymi projektami przebudowy. Działanie to powinno dotyczyć m.in. kwestii: ruchu ulicznego, mebli ulicznych, gromadzenia i wywozu śmieci, bezpieczeństwa, aktywności społecznej i promocji turystyki.

Podsumowanie konsultacji i projektu…

…odbyło się 25 maja w szkole Salvemini w trakcie dwugodzinnego, otwartego potkania, na które zaproszono wszystkich uczestników procesu. Na początku wręczono siedmiorgu uczniów najbardziej zaangażowanych w projekt certyfikaty potwierdzające ich umiejętności w zakresie facylitacji i partycypacji publicznej. Następnie uczniowie ci przekazali Cristinie Giachi z urzędu miasta rezultat konsultacji – listę 10 rekomendacji zmian dotyczących placu.

Spotkanie zakończył panel ekspercki. Każdy z ekspertów miał pięć minut na prezentację jednego z 10 rezultatów konsultacji, a w następnej rundzie kolejne pięć minut na skomentowanie prezentacji innych członków panelu lub wniesienie uwag dodatkowych.

Panel zorganizowano jako dodatkowy wkład w konsultacje, a eksperci wnieśli kilka zastrzeżeń i uwag dotyczących przyszłych zmian oraz zaoferowali pomoc w realizacji rezultatów projektu.

Harmonogram

4. Finanse

5. Rezultaty

• Sformułowanie precyzyjnej wizji zmian na Placu SS. Annunziata przyjętej i realizowanej przez władze miasta. W ciągu pół roku od zakończenia projektu zrealizowano część rekomendacji, m.in. dostęp do otwartego wi-fi (niestety nie dla turystów), uspokojenie ruchu komunikacji miejskiej, cykliczne kameralne imprezy kulturalne. Dalsze zmiany będą realizowane w ramach istniejących programów miejskich: początkowo zakładane jako rezultat konsultacji rekomendacje drobnych zmian w trakcie prac przerodziły się w wizję, której realizacja wymaga od władz miasta podejścia całościowego z uwzględnieniem wielu płaszczyzn działania, w tym współpracy publiczno-prywatnej.
• Wzbudzenie zainteresowania okolicznych mieszkańców losami placu i zwrócenie ich uwagi na jego niewykorzystany potencjał.
• Pozyskanie przez urząd miasta legitymizacji do przeprowadzenia poważnych zmian w jednym z najważniejszych punktów historycznego centrum miasta.
• Aktywizacja uczniów szkoły Salvemini, którzy po projekcie deklarują dalsze zaangażowanie w sprawy publiczne, a także monitoring zmian zachodzących na placu.
• Pogodzenie różnych wizji i interesów mieszkańców Florencji zainteresowanych zmianami na placu, w szczególności wizji młodzieży i osób starszych, znacznie się różniących.
• Uzyskanie przez miasto mapy zasobów okolic placu – część z nich była urzędnikom zupełnie nieznana, jak chociażby miejsca, z których korzysta w czasie wolnym młodzież.
• Stworzenie nieformalnej koalicji (osoby prywatne, uczniowie Salvemini, właściciele okolicznych hoteli, sklepów, punktów usługowych, zabytkowych budynków, liderzy stowarzyszeń) zainteresowanej realizacją rekomendacji i jej monitorowaniem.

6. Problemy / wyzwania

• Zakupiona usługa multiblog – platforma on-line, na której uczniowie mieli dyskutować I zachęcać siebie nawzajem i dorosłych do współpracy w projekcie, nie odniosła sukcesu, podobnie jak profil projektu na Facebooku. Młodzież nie chciała korzystać z bloga z uwagi na narzucony przez nauczycieli-moderatorów zbyt oficjalny sposób komunikacji.
• Trudności w zachęceniu dorosłych mieszkańców Florencji do wzięcia udziału w procesie. Wynikały one w ocenie organizatorów z faktu prowadzenia konsultacji przez młodzież, co skutecznie obniżało status i powagę projektu w oczach dorosłych. Nie pomogło w tym wypadku wsparcie polityków i dyrektorów publicznych instytucji ani nagłośnienie sprawy w ważnych mediach lokalnych. Projekt był odbierany jako edukacyjny i skierowany przede wszystkim do młodzieży.
• Szczególnie niska frekwencja dotyczyła warsztatu World Café, koronnego spotkania publicznego z mieszkańcami. Słaby odzew dorosłych mieszkańców organizatorzy tłumaczą błędną według nich decyzją organizacji warsztatu w tydzień po konsultacjach na placu. Uczestnicy konsultacji, którzy poświęcili sporo swojego czasu na zaopiniowanie zmian, uważali, że już odrobili swoje zadanie – wydali opinię. Być może dłuższy odstęp czasu pozwoliłby na skuteczniejszą kampanię informacyjną i wygenerowanie dodatkowej energii sprzyjającej uczestnictwu w warsztacie.
• Konsultacje pod chmurką miały swoje wyzwania, zwłaszcza kiedy spadł deszcz i zerwała się wichura… Precyzyjnie zaplanowane wydarzenie musiało zostać na dłuższą chwilę przerwane, stanowiska przeniesiono pod okoliczne krużganki. Kiedy pogoda się uspokoiła, uczniowie prowadzący konsultacje, nadrabiając stracony czas, skorzystali z megafonów i dodatkowej tury rozdawnictwa ulotek w okolicy, żeby zachęcić mieszkańców do podzielenia się opinią. Nawet najlepiej zaplanowane wydarzenie może przegrać z pogodą…

7. Czynniki sukcesu

• Dobór różnorodnych narzędzi pozwalający młodzieży na spróbowanie sił w różnych sytuacjach. Z drugiej strony pomysłowość i rozmach w doborze narzędzi pozwolił uzyskać spory odzew mieszkańców w trakcie konsultacji.
• Zaangażowanie „profesjonalistów od partycypacji”, którzy służyli radą na każdym etapie procesu.
• Partnerstwo wielu instytucji, z których każda miała swój wkład w pomyślność procesu.
• Dobór tematyki – zajęcie się jednym z ważniejszych zabytków kultury europejskiej pozwoliło na rozwijanie zainteresowania młodzieży zagadnieniami architektury, zmieniających się funkcji przestrzeni publicznych czy wreszcie ograniczeń w planowaniu rozwoju miasta. Wybór bardzo charakterystycznego miejsca i bliskość wielu instytucji sprzyjały dobrej współpracy parterów i zainteresowaniu ze strony mediów.
• Konsekwentnie przeprowadzona praca z młodzieżą, która uzyskała i przećwiczyła nowe umiejętności.

Tekst: Oktawiusz Chrzanowski, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych
Na podstawie wizyty studyjnej we Florencji w 2013 r. i materiałów dodatkowych.
Zdjęcia w tekście: Oktawiusz Chrzanowski

8. Zobacz zdjęcia