Konsultacje dokumentów

Tona – uspołeczniona diagnoza do Planu Partycypacji Obywatelskiej (Hiszpania)

Rok realizacji: 2006 - 2008

Śmiała decyzja i rzucenie się na głęboką wodę: przeprowadzić w kilka lat zmianę społeczną, zakorzenić demokrację partycypacyjną, z pedagogicznym zacięciem powiązać działania obywateli z działaniami instytucji publicznych, uwolnić energię obywatelską. To wszystko na przestrzeni jednego kilkuletniego procesu i za pomocą świadomie dobranych metod pracy z urzędnikami, specjalistami, mieszkańcami, w tym także z dziećmi i młodzieżą oraz politykami. Udało się zrobić dużo, chociaż nie dokończono procesu. Doświadczenie Tony to dobry przykład mądrych i konsekwentnych działań, a zarazem przestroga – na drodze do stworzenia i realizacji planu stanęli politycy, zrywając zawartą ze społecznością umowę.

Spis treści

1. Esencja projektu

Inicjatywa	Partycypacyjne tworzenie diagnozy do Planu Partycypacji Obywatelskiej
Miejsce/czas	Tona, Hiszpania, 2006-2008
Narzędzia	Grupy robocze, Wywiad indywidualny
Kontakt	Margarida Fité, specjalistka ds. partycypacji publicznej, Urząd Gminy Tona, participacio(at)tona.cat, www.tona.cat

2. Kontekst

Tona to siedmiotysięczna gmina leżąca na północ od Barcelony. Kiedy w 2004 r. władze Katalonii (autonomiczny region Hiszpanii) zaczęły wspierać rozwój działań partycypacyjnych na poziomie lokalnym, w Tonie stwierdzono, że jest to szansa na gruntowną zmianę krajobrazu społeczno-politycznego w gminie. Wprawdzie od 2004 r. w Urzędzie Gminy Tony istniało stanowisko specjalisty ds. partycypacji, ale klimat i decyzje polityczne sprawiały, że dotychczasowe doświadczenia mieszkańców z podejmowaniem decyzji w sprawach publicznych ograniczały się do głosowania w wyborach i bardzo rzadkich konsultacjach. Na nową inicjatywę patrzono tym bardziej niechętnie, że konsultacje te były fasadowe – przeprowadzano je tylko po to, żeby odnotować ten fakt. Zdanie mieszkańców było przy tym niemal ostentacyjnie ignorowane. Kiedy więc niemal każda gmina w Katalonii w 2006 r. zaczęła wrażać jakiś proces partycypacyjny, próbując swoich sił w tej materii, w Tonie podjęto się dużego wyzwania: stworzenia ram dla aktywnego uczestnictwa obywateli w życiu publicznym przy jednoczesnym wyzwoleniu energii obywatelskiej mieszkańców. W ten sposób partycypacja obywatelska stała się i celem, i narzędziem procesu.

3. Cele

Za cel urzędnicy ratusza postawili sobie i lokalnej społeczności ambitne zadanie: zmianę społeczno-kulturową polegającą na wytworzeniu w gminie kultury demokracji partycypacyjnej. Miał to być rezultat szerokiego uspołecznienia prac nad tworzeniem Planu Partycypacji Obywatelskiej. W niniejszym tekście zajmuję się częścią zaplanowanego procesu: partycypacyjnym tworzeniem diagnozy Tony w latach 2006-2008.

4. Działania

Przygotowanie

Od początku założono, że rozpoczęty proces będzie całkowicie otwarty, tzn. że wszystkie inicjatywy obywatelskie pojawiające się w czasie prac nad tworzeniem i realizacją planu mogą zostać do niego włączone. W ten sposób chciano uzyskać efekt synergii różnorodnych działań na terenie gminy, a sam plan miał szansę konsolidować wszystkie działania skierowane na uwalnianie energii obywatelskiej. Jednocześnie podkreślano cel przedsięwzięcia: inkluzyjny, wspólnotowy i demokratyczny charakter społeczności Tony i jej działań. Dlatego też od początku starano się mieć na uwadze wszystko to, co działo się w tym obszarze w gminie w przeszłości, np. zajęcia, warsztaty, spotkania, rady młodzieży, konsultacje.

Uspołecznienie procesu miało oznaczać włączenie w niego nie tylko obywateli, lecz także działania partycypacyjne wewnątrz urzędu gminy i pomiędzy wszystkimi jednostkami samorządowymi na jej terenie. Prace rozpoczęto więc od zdobycia poparcia i zachęcenia do udziału w procesie pracowników urzędu gminy i innych jednostek samorządowych. Od czerwca 2006 r., czyli od momentu uformowania się grupy roboczej, rozpoczęły się regularne spotkania dotyczące wyboru sposobu pracy ze społecznością, konkretnych metod. Ważne było zaplanowanie udziału dzieci i młodzieży w działaniach partycypacyjnych, do czego przekonywała Eva Vilanova, pedagożka, członkini grupy roboczej i główna konsultantka procesu zatrudniona przez urząd gminy. Chodziło jej o włączanie zagadnień demokracji i partycypacji do edukacji dzieci i młodzieży od jak najwcześniejszych lat. Poszukiwane były zatem odpowiednie metody, sprawdzane różne rozwiązania. Przyjęty sposób pracy pozwolił na stopniowe włączanie pracowników kolejnych komórek urzędu i zewnętrznych instytucji publicznych zajmujących się młodzieżą, sportem, kulturą, zdrowiem, pomocą społeczną itd., co pozwoliło na stworzenie zaplecza dla procesu: sieci pracowników z całego sektora publicznego na terenie gminy.

Nie zapomniano również o kluczowym wsparciu politycznym dla projektu. Po prezentacji opracowanego przez grupę planu pracy nad Planem Partycypacji Obywatelskiej rada gminy zajęła jednogłośne stanowisko w październiku 2006 r., decydując się na wspieranie działań niezależnie od możliwych przyszłych zmian politycznych w gminie. Co ważne, zapadła wówczas polityczna decyzja, że każdy z pracowników urzędu, niezależne od zajmowanego stanowiska, 10 procent swojego czasu pracy będzie mógł przeznaczać na pracę społeczną, czyli na przykład na włączenie się w tworzenie planu. Urzędnicy nie musieli więc wykonywać dodatkowej pracy po godzinach i tym chętniej angażowali się we wspólne działania, szczególnie, że polityczny konsensus rozciągał się również na zgodę na współpracę pomiędzy poszczególnymi komórkami wewnątrz urzędu i instytucje publiczne (również regionalne) na zewnątrz urzędu.

Koordynacja procesu

W pracy nad diagnozą odbywały się spotkania różnych gremiów:

Komitet Monitorujący – spotykał się okresowo. W jego skład weszli reprezentanci wszystkich partii politycznych w radzie gminy. Jego głównymi funkcjami były: nadzór polityczny, monitoring postępów procesu i rekomendacje dotyczącego jego przebiegu.
Spotkania sieci/grupy roboczej ds. diagnozy – ciała odpowiedzialnego za przygotowanie i przeprowadzenie diagnozy.
Trzon sieci, Komitet Koordynujący prace nad diagnozą stanowiło sześciusiedmiu członków grupy roboczej.
Koordynacją, organizacją i logistyką całości procesu zajmowała się Margarida Fité, specjalistka ds. partycypacji publicznej w urzędzie gminy.

Metody pracy

Grupa robocza wybrała dwie metody pracy na potrzeby tworzenia planu. Pierwsza z nich dotyczyła przede wszystkim sposobu organizacji pracy po stronie urzędu i instytucji publicznych. Druga – pracy z mieszkańcami:

metoda rozwoju społeczności Marco Marchoniego,
teatr społeczny (teatro social) jako narzędzie służące do poprawy umiejętności i zdobywania wiedzy w zakresie partycypacji publicznej.

Po przyjęciu planu działania przez radę gminy politycy i urzędnicy przeszli w listopadzie 2006 r. szkolenie z metodologii Marco Marchioniego, dotyczącej rozumienia społeczności. Gościem szkolenia był Marchioni, który podkreślał konieczność ciągłości działań, przekładającej się na trwałość rezultatów oraz to, że kalendarz wydarzeń nie może być one oparty na interwale czteroletniej kadencji władz gminy. Jednym z celów tego szkolenia było uwspólnienie wizji demokracji partycypacyjnej przez polityków i specjalistów z urzędu. Potrzebne było upewnienie się, że wszyscy mówią o tym samym.

Społeczność lokalna, na podstawie metodologii M. Marchioniego (źródło: Pla de Participació Ciutadana-Democràcia Participativa de Tona).

Opracowanie Planu Partycypacji Obywatelskiej miało w założeniu trzy fazy. Pierwszą z nich była uspołeczniona diagnoza stanu rzeczy we wszystkich obszarach funkcjonowania społeczności gminy. Zgodnie z metodologią Marconiego diagnozę podzielono na dwie części: obiektywne opisanie społeczności oraz sprawdzenie, jak obywatele postrzegają gminę i swoje otoczenie subiektywnie.

Praca z urzędnikami/praca urzędników

Narzędzie: Grupa robocza

Za diagnozę odpowiedzialna była sieć/grupa robocza ds. diagnozy skomponowana z pracowników instytucji publicznych, utworzona w przygotowawczej części procesu. Do wejścia do sieci jedni przekonywali drugich i z czasem w jej skład weszło 25 osób, m.in. przedstawiciele: biblioteki publicznej, pomocy społecznej, centrum zdrowia, wydziału ochrona środowiska i odpadów, specjalista ds. edukacji czy ewidencji ludności. Zostali oni przeszkoleni z metodologii badań jakościowych, a zwłaszcza przeprowadzania wywiadów kwestionariuszowych, które były jednym z dwóch najważniejszych źródeł informacji do końcowego raportu diagnostycznego.

Członkowie i członkinie sieci bardzo dobrze wspominają wspólną pracę nad diagnozą. Podkreślają, że wreszcie dowiedzieli się, jak funkcjonują inne jednostki w gminie, jakie mają zasoby, z czym się borykają czy jak działa sam urząd gminy – nie zawsze wiadomo, co dokładnie dzieje się w poszczególnych komórkach urzędu.

Mieli jasno określone zasady pracy i cele. Zebrania sieci odbywały się regularnie, na jednych spotkaniach miały miejsce szkolenia, wzajemne poznawanie się, na innych praca warsztatowa nad zagadnieniami diagnozy, mapowaniem zasobów, opracowywanie kwestionariusza do wywiadu, omówienie przeprowadzonych wywiadów, organizacja pracy czy rozwiązywanie problemów. Nie stosowano przymusu obecności, pozwalano na różne poziomy zaangażowania i z szacunkiem podchodzono do indywidualnego rytmu pracy każdej z osób. Jeżeli ktoś nie przychodził na zebrania, raczej przypominano mu częściej o spotkaniach, zamiast karać w jakikolwiek sposób.

Tym, co do dziś podkreślają członkowie sieci, jest przydatność szkoleń dotyczących partycypacji obywatelskiej („nareszcie ktoś pomyślał, żeby mnie przeszkolić”), a w szczególności szkoleń na temat sposobu przeprowadzania wywiadów indywidualnych, w których chodziło przede wszystkim o uzyskanie subiektywnego obrazu rzeczywistości mieszkańców i zbliżenie się pracowników sektora publicznego do obywateli. Jednym z ważniejszych szkoleń – w formie warsztatu – było to dotyczące sposobów zbierania informacji, poświęcone również zasadom przeprowadzania wywiadów indywidualnych (styczeń 2007 r.).

Niepostrzeżenie członkowie sieci zaczęli tworzyć zgrany zespół, którego funkcjonowanie nie ograniczało się do zagadnień planu i diagnozy. Zaczęli wzajemnie rozwiązywać swoje problemy, oferować pomoc w zakresie działalności swoich instytucji. W ten sposób zostały zrealizowane ich początkowe oczekiwania wobec sieci, do której przystępowali: chęć poznania nowych zasobów, a także skorzystania z wiedzy i doświadczenia innych.

Początkiem pracy grupy roboczej było zbieranie obiektywnych danych dotyczących gminy na podstawie dokumentów wszystkich instytucji publicznych funkcjonujących na jej terenie. Celem tej części diagnozy było odtworzenie całej wiedzy dotyczącej zasobów, usług i wszelkich działań podejmowanych na terenie gminy, a następnie – na tej podstawie – stworzenie globalnej wizji samorządu: rzeczywistości otaczającej mieszkańców. Zbierane informacje dotyczyły:

terytorium: cechy terenu, budownictwo i zasoby mieszkaniowe, planowanie przestrzenne, migracje, przestrzenie publiczne, środowisko naturalne,
cech społeczno-edukacyjnych samorządu,
kultury i czasu wolnego, sportu,
pracy i sytuacji społecznej,
zdrowia mieszkańców,
sytuacji społeczno-politycznej.

Narzędzie: Wywiad indywidualny

Drugą fazą diagnozy było zbieranie subiektywnych opinii mieszkańców na temat gminy. Grupa pracująca w sieci wytypowała 95 osób, z którymi koniecznie trzeba przeprowadzić wywiady – kluczowych informatorów. Każdy z sieci miał dotrzeć do osób wybranych przez siebie spośród wytypowanych na liście.

Same wywiady miały być luźną rozmową wokół wizji Tony, pozwalającą zdobyć informacje na temat kwestii istotnych dla badanych. Dodatkowym, ale równie ważnym jak samo zbieranie informacji celem wywiadu było rozpuszczenie w społeczności informacji o procesie partycypacyjnym. W samym wywiadzie chodziło nie tyle o przepytanie respondentów, ile raczej o pozostawienie przestrzeni na wypowiedź i refleksję. Przeprowadzający wywiad starali się jednak pozostawać w rozmowie na poziomie konkretów, potrzeb, ocen i konstruktywnej krytyki. Spodziewano się wylewania żali i konfliktów wyzierających tu i tam z wypowiedzi respondentów – mieszkańcy nie ufają politykom, a urzędnicy są niejako przedłużeniem świata polityki. Dodatkowo, członkowie i członkinie sieci mieli też świadomość, że w oczach zwykłych mieszkańców proces ustalania priorytetów przez polityków i administrację jest zbyt powolny, co już samo w sobie rodzi frustrację. Starali się jednak zawsze przechodzić do konkretnych problemów: „trzeba się zastanowić nad celem, nie kolorem ławki”, „ważny jest cel, ważne, żebyśmy decydowali, po co to nam”.

Na koniec wywiadu każdy otrzymywał informację o tym, jak zostanie wykorzystana jego wypowiedź, twierdzenia czy pomysły w dokumencie diagnostycznym. Respondenci mogli nie wyrazić na to zgody.

Wszyscy zaangażowani w sieć przeprowadzali wywiady, a potem na ich podstawie tworzyli diagnozę. Informacje z pracy sieci były publikowane na stronie internetowej tak, aby każdy chętny mógł na bieżąco orientować się w podejmowanych działaniach.

Praca ze społecznością/praca społeczności

Równolegle z pracami sieci rozpoczęto pracę ze społecznością. Konieczne było jednak uprzednie poinformowanie wszystkich obywateli o prowadzonym procesie. Z jednej strony do komunikacji służył wspomniany wyżej portal internetowy, z drugiej postawiono (tak jak przy wywiadach) na bezpośredni kontakt z mieszkańcami. W czerwcu 2007 r. zorganizowano wydarzenie dla mieszkańców o charakterze informacyjno-szkoleniowym pod hasłem: „Jak rozumiemy partycypację?”. Przy tej okazji skorzystano z potencjału teatru społecznego, dającego możliwość wyrażania siebie przez ciało i jego wymiar przestrzenny.

Wydarzenie odbyło się na rynku głównym, trwało cały dzień. Mieszkańcy wraz ze swoimi dziećmi układali plan miasteczka z klocków. Dawało to możliwość zobaczenia Tony z dystansu, a także z bliska, popatrzenia na problemy i wyzwania miejscowości. Organizatorom spotkania chodziło przede wszystkim o dotarcie do mieszkańców z przekazem: nie możesz sobie po prostu krytykować, musisz zdobyć informacje i dać własne propozycje.

Rozdawane były ulotki informacyjne zawierające formularz zgłoszeniowy, na którym mieszkańcy mogli złożyć deklaracje: chcę dostawać informacje, chcę, żebyście do mnie dzwonili, chcę brać udział w procesie. Było to pierwsze, otwierające proces dla mieszkańców spotkanie, więc niedowierzali oni, że ich głos naprawdę zostanie wysłuchany i wzięty pod uwagę.

W dalszym ciągu pracy z mieszkańcami skupiono się na dzieciach i młodzieży, która miała cele dodatkowe oprócz stworzenia części diagnozy dotyczącej młodszych obywateli miejscowości:

promowanie partycypacji wśród dzieci i młodzieży,
upowszechnianie idei i wartości demokracji,
szkolenie dzieci i młodzieży w tematyce życia we wspólnocie,
promowanie dialogu i deliberacji wśród młodzieży.

Za pomocą metody teatru społecznego pracowano z Gminną Radą Dzieci i z Młodzieżową Radą Gminy. Przy wsparciu pracowników urzędu gminy i Evy Villanova połączonymi siłami rada dzieci i rada młodzieży zajęły się częścią diagnozy dotyczącą dzieci i młodzieży w gminie. Praca trwała rok i miała różne wymiary: zabawa, teatr, ruch, przedstawiano scenki, dzieci i młodzież wczuwały się w rolę innej osoby, po to by przyjąć jej perspektywę. Odgrywano role polityków i obywateli, uczono się komunikować w tych rolach. Całość była spajana nauką pracy w grupie, tolerancji wobec różnorodności, negocjacji, szacunku dla wypowiedzi innych, retoryki, sztuki autoprezentacji. Równolegle tworzono analizę miejscowości. Zapisywano odpowiedzi na pytania zadawane obywatelom na temat gminy (np. młodzież chodziła od drzwi do drzwi, pytając mieszkańców o opinię na temat wymarzonego nowego basenu miejskiego), tworzono listę ważnych tematów, aby potem skoncentrować się na pracy nad wybranymi. Spośród innych pomysłów zrealizowanych w ramach pracy z dziećmi i młodzieżą warto wspomnieć chociażby: kalendarz na temat praw dzieci, stworzenie piosenki rapowej o partycypacji, przedstawienie teatralne na temat partycypacji, makietę miejscowości wykonaną przez dzieci.

Podsumowanie diagnozy…

…nastąpiło we wrześniu i październiku 2008 r. Wzięło w nim udział 46 osób: członków sieci/grupy roboczej, członków organizacji pozarządowych z terenu gminy oraz dodatkowych (wobec składu osobowego sieci) pracowników urzędów i instytucji publicznych. W wyniku podsumowania powstał raport diagnostyczny – miła dla oka książka zbierająca dane ilościowe, jakościowe i morze wypowiedzi mieszkańców gminy; wszystko zostało przejrzyście uporządkowane w działy tematyczne.

W ramach podsumowania prac odbyło się spotkanie publiczne z mieszkańcami gminy, podczas którego nastąpiła prezentacja diagnozy. Jego główną częścią i punktem programu, który przyciągnął mieszkańców (ponad 200 uczestników spotkania), było przedstawienie dotyczące partycypacji przygotowane przez dzieci i młodzież.

Ciąg dalszy

Mówiąc krótko, nie było ciągu dalszego prac nad Planem Partycypacji Obywatelskiej. Na przełomie lat 2008/2009 w cieniu nasilającego się kryzysu ekonomicznego odbyły się wybory samorządowe. Na czas wyborów w ogóle zawieszono rozmowy dotyczące planu, a w wyniku wyborów nastąpiła zmiana władzy i mimo wcześniejszych deklaracji wszystkich opcji politycznych zamknięto prace nad planem. Nowo wybrani politycy nie mieli zaufania do projektu. Urzędnicy i inni uczestnicy prac diagnostycznych starali się jednak wywrzeć presję na nowych polityków, podpisano nawet porozumienie dotyczące kontynuacji działań. Jednak bez wyraźnego wsparcia ze strony władz proces tworzenia planu stracił dynamikę i zakończył się bez wyraźnego akcentu domykającego dotychczasowe działania.

HARMONOGRAM

Marzec 2006	Rozpoczęcie przygotowań w urzędzie
Kwiecień 2006	Prezentacja propozycji działania
Czerwiec 2006	Rozpoczęcie regularnych spotkań grupy roboczej
Wrzesień 2006	Prezentacja planu pracy i monitoringu postępów
Październik 2006	Przyjęcie planu pracy przez radę gminy
Listopad 2006	Sesja informacyjno-metodologiczna dla polityków i urzędników
Listopad 2006	Szkolenie Marca Marchioniego
Styczeń 2007	Warsztat dotyczący zbierania informacji od mieszkańców i przeprowadzania wywiadów
Styczeń 2007 – luty 2008	Diagnoza – zbieranie danych obiektywnych
Lipiec 2007 – lipiec 2008	Praca dzieci i młodzieży
Luty – lipiec 2008	Wywiady indywdualne
Wrzesień – październik 2008	Podsumowanie diagnozy
Listopad 2008	Prezentacja raportu

5. Rezultaty

Około 500 osób (14 procent populacji Tony) zaangażowanych w proces przygotowania diagnozy, w tym około 200 dzieci i młodzieży.
Młodzież: „nauczyliśmy się, jak prowadzić dialog z administracją”.
Urzędnicy bliżej obywateli, postrzegani jako partner w dialogu.
Zmiana postrzegania swojej pracy przez urzędników: „wcześniej zupełnie sobie nie wyobrażałem, jak odbierają mnie obywatele”. Urzędnicy i pracownicy instytucji publicznych nauczyli się również, że w kontaktach służbowych z mieszkańcami muszą podkreślać, iż nie są reprezentantami władzy, ponieważ to wypacza istotę ich pracy.
Zmiany w funkcjonowaniu niektórych gminnych instytucji na bardziej partycypacyjny, np. w gminnej radzie sportu.
Wytyczne z diagnozy używane przez polityków szczególnie w kwestiach planowania przestrzennego. Zmienił się również sposób ich postrzegania usług publicznych – mieszkańcy mają wobec nich konkretne oczekiwania, które należy realizować.
Ciągłe (po zakończeniu projektu nieformalne) działanie sieci. Urzędnicy i pracownicy instytucji publicznych zaangażowanych w sieć cały czas wspomagają się w działaniach, wymieniają informacje.

6. Problemy / wyzwania

Trudności w przełamaniu się członków sieci do przeprowadzenia wywiadów. Znacznie dłużej, niż to początkowo zakładano, zajęło przekonanie niektórych członków sieci do uwierzenia w siebie i „wyjścia w teren”. To z kolei przedłużyło cały proces diagnostyczny.
Długość procesu – połączenie różnych, w tym pedagogicznych, metod i narzędzi pracy ze społecznością ma swoje zalety i wady. Wadą główną jest skomplikowanie procesu, jego rozciągnięcie w czasie i brak bieżących efektów pozwalających na utrzymanie dynamiki działań. Brak bezpośrednich, wymiernych efektów tak długiego procesu przyczynił się również, zdaniem autora tego opracowania, do przedwczesnego zakończenia działań przez polityków po wyborach samorządowych.
Frustracja zaangażowanych mieszkańców i załamanie wzbudzonego zaufania do władz i instytucji publicznych na skutek zakończenia procesu w trakcie jego przeprowadzania.

7. Rekomendacje

Tworząc sieć instytucji publicznych (grupy robocze, zespoły partycypacyjne), warto pamiętać, że nie wystarczy kilka spotkań na opracowanie planu działania lub dobrej diagnozy. Na wzajemne poznanie się członków takich grup, uwspólnienie celu, poznanie narzędzi i realizację zadań potrzeba sporo czasu – szczególnie jeżeli działania będą odbywać się w skali samorządu, a nie niewielkiego osiedla czy sołectwa. Skrócenie czasu działania takich grup obciąża wyniki pracy sporym prawdopodobieństwem ogólności postawionych wniosków i powierzchownością spojrzenia na omawiane problemy. W Tonie założono, że lepiej pracować dłużej, a rezultatem była dogłębna diagnoza społeczności lokalnej uwzględniająca subiektywne spojrzenie jej członków, a nie tylko dane statystyczne. Trzeba dobrze wyważyć planowany czas pracy i jakość, którą można w takim przedziale czasu uzyskać.
Tworząc diagnozę społeczności lokalnej wzorem Tony, za punkt wyjścia można obrać „wejście w buty mieszkańców” – spróbować dowiedzieć się, jakie są ich pomysły na rozwiązanie konkretnych problemów, jakie problemy w ogóle dostrzegają w otaczającej ich rzeczywistości (takich informacji nie uzyskamy w badaniu ankietowym). W przeciwnym razie zawsze narażamy się na urzędniczą diagnozę zza biurka.
Każdy proces partycypacyjny jest okazją do budowania kultury partycypacji i demokracji obywatelskiej. Dobrze tę okazję wykorzystać – przy okazji następnego procesu łatwiej będzie dzięki temu uzyskać zaangażowanie mieszkańców.

Tekst: Oktawiusz Chrzanowski, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych
Na podstawie wizyty studyjnej w 2013 r. i zebranych materiałów dodatkowych.