Chronimy drzewa, z ludźmi i dla ludzi. Ogólnopolski projekt o ochronie drzew

Chronimy drzewa, z ludźmi i dla ludzi to ponad dwuletni proces angażujący ekspertów, zarządców drzew i aktywistów w przygotowanie pakietu koniecznych zmian prawnych w celu zapewnienia realnej ochrony drzew w Polsce. Projekt był realizowany przez Fundację EkoRozwoju z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.

Spis treści

1. Esencja projektu
2. Kontekst
3. Opis procesu
4. Efekty projektu
5. Wyzwania
6. Źródła

Esencja projektu

Kontekst

Projekt dotyczył coraz istotniejszego problemu jakim jest źle działające prawo, które nie daje podstaw do realnej ochrony drzew w Polsce i które nie zapewnia właściwego udziału strony społecznej w zarządzaniu zielenią. Mimo ogłoszonego w wielu miejscach na świecie alarmu klimatycznego, ochrona drzew (które są jednym z ważniejszych sprzymierzeńców w walce z katastrofą klimatyczną i stanowią kluczowy element zielonej infrastruktury) traktowana jest jako temat marginalny albo wyłącznie polityczny.

Doświadczenia Fundacji EkoRozwoju wskazują, że zarówno szkolenia (zwiększanie kompetencji zarządców i osób pracujących w urzędzie) jak i tworzenie standardów ochrony drzew, nie są wystarczające, gdy nie ma właściwych podstaw prawnych, które dają obywatelom i obywatelkom możliwość wpływania na politykę w zakresie zarządzania drzewami oraz skutecznego interweniowania w przypadkach łamania podstawowych zasad ochrony drzew. Ochrona drzew obecnie zależy od dobrej woli i świadomości zarządców, nie jest zapewniona prawem. 

Szereg problemów skutkujących niszczeniem, a następnie wycinaniem drzew, zaczyna się już w ustawowej definicji drzewa, która nie uwzględnia tego, że integralną częścią drzewa są korzenie. Równie problematyczna jest sama procedura wydawania zezwoleń na usuwanie drzew – brakuje jasnych kryteriów i zasad, które umożliwiałyby wydanie decyzji odmownej. W świetle obowiązujących definicji zniszczenia i uszkodzenia drzewa, dużym wyzwaniem jest obiektywna i niepodważalna ocena tego z jakim naruszeniem mamy do czynienia. Innym bardzo ważnym aspektem jest mocno ograniczony udział społeczeństwa w decyzjach o wycinkach drzew. Organizacje ekologiczne mogą wprawdzie występować na prawach strony w postępowaniach, ale w praktyce często nie dowiadują się o nich na czas.

Z drugiej strony coraz więcej osób angażuje się w całej Polsce w ochronę i interweniuje w sprawach drzew. Na fali wycinek, po sławnej liberalizacji przepisów dot. ochrony drzew tzw. Lex Szyszko, powstało wiele nowych organizacji i grup nieformalnych, które chcą bronić drzew. Dużą część z nich udało się zidentyfikować Fundacji EkoRozwoju, nawiązać z nimi kontakt i odnotować ich działalność na przygotowanej mapie Przyjaciół Drzew (www.drzewa.org.pl/przyjaciele-drzew). To pierwszy krok do sieciowania i wymiany doświadczeń.

Niestety przyjaciele drzew zbyt często bywają nieefektywni, gdyż nie zawsze posiadają odpowiednią wiedzę i kompetencje, działają w pojedynkę i interwencyjnie w sytuacji zidentyfikowanego zagrożenia wycinką. Wszystkim tym aktywistkom i aktywistom doskwierał brak systemowej współpracy i wspólnej strategii działania w celu zapewnienia właściwej ochrony drzew.

zdjęcie uczestników i uczestniczek procesu

Opis procesu

Proces składał się z kilku wzajemnie powiązanych i równoległych elementów:

1. zaangażowania grupy liderek i liderów (ekspertek, zarządców, urzędniczek, aktywistów) do zidentyfikowania najpilniejszych wyzwań i problemów prawnych w ochronie drzew oraz opracowania z ich udziałem pakietu koniecznych zmian prawnych w celu zapewnienia realnej ochrony drzew;
2. przeprowadzenia wspólnej z aktywistkami i aktywistami Ruchu Przyjaciół Drzew społecznej kampanii na rzecz zmiany prawa;
3. upowszechniania wiedzy o drzewach, standardach ochrony drzew i możliwościach prawnych wprowadzenia ich w życie.

Fundacja EkoRozwoju założyła grupę roboczą projektu, która spotykała się online lub na żywo w trakcie realizacji działań. Na spotkania zostało zaproszonych 30 liderek i liderów działań na rzecz środowiska i wspólnie pracowali oni nad 

zapisami i precyzyjnymi sformułowaniami, które mogły być użyte do nowelizacji ustawy o ochronie przyrody. Grupa odniosła się też do Kodeksu cywilnego. Proponowane zmiany zostały podzielone na kilkanaście obszarów odpowiadających najpilniejszym zidentyfikowanym problemom: 

• ochrona korony drzew przed nadmiernymi cięciami i źle pojętych „pielęgnacji”, w tym doprecyzowanie sposobu określenia jak duże cięcia można uznać dopuszczalne (i jak to mierzyć).
• Ochrona korzeni drzew przed uszkodzeniami; obecnie ustawa nie zauważa istnienia korzeni – nie uwzględnia ich nawet w definicji drzewa. Proponowane zmiany wprowadzają m.in. pojęcie strefy ochrony korzeni oraz wskazują, jaką ingerencję w korzenie należy uznać za zniszczenie drzewa.
• Kryteria wydawania zezwoleń na usuwanie drzew – jeden z najważniejszych elementów układanki proponowanych zmian. Obecnie ustawa nie określa czym kierować ma się urzędnik wydający zezwolenie: nie bardzo wiadomo czy i kiedy może (albo powinien) takiego zezwolenia odmówić, jakie dokładnie aspekty powinien wziąć pod uwagę oraz jakie warunki muszą być spełnione, aby zezwolenie mogło być wydane.
• Skrócenie długiej obecnie listy zwolnień z obowiązku uzyskania zezwolenia na usunięcie drzewa.
• Doprecyzowanie (i zaostrzenie) przepisów dotyczących zgłoszenia zamiaru usunięcia drzewa przez osoby fizyczne. Po wielu dyskusjach grupa zdecyowała się na utrzymanie zgłoszenia (zamiast zezwolenia) w przypadku usuwania drzew przez osoby fizyczne. Ponieważ jednak instytucja ta bywa obecnie nadużywana, a dotyczące jej przepisy są nieprecyzyjne, proponujemy odpowiednie zmiany.
• Skrócenie długiej obecnie listy zwolnień z obowiązku uiszczenia opłaty za usunięcie drzewa.
• Wprowadzenie kontroli społecznej – rozumianej zarówno jako możliwość udziału społeczeństwa w procedurach podejmowania określonych decyzji, jak też jako umożliwienie zaskarżania, m.in. przez organizacje ekologiczne, decyzji wydanych przez organy administracji. 
• Doprecyzowanie przepisów dotyczących kar administracyjnych za zniszczenie lub uszkodzenie drzewa.
• Zmiana w artykule 150 Kodeksu cywilnego polegająca na wskazaniu, że przewidziane obecnie prawo właściciela nieruchomości do żądania, aby jego sąsiad usunął gałęzie lub korzenie swojego drzewa, ma być ograniczone przepisami ustawy o ochronie przyrody. Inaczej mówiąc: usuwanie owych gałęzi lub korzeni nie może prowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia drzewa.

Nad formalnoprawną stroną procesu opracowywania propozycji zmian czuwała radczyni prawna. Efekty prac opublikowano na stronie: http://fer.org.pl/pakiet-koniecznych-zmian-prawnych-dla-lepszej-ochrony-drzew/, zaprezentowano je również szerzej i skonsultowano na posiedzeniu Parlamentarnego Zespołu ds. Środowiska, Energii i Klimatu (http://fer.org.pl/dajmydrzewomprawo-w-sejmie/) oraz na Debacie Obywatelskiej (http://fer.org.pl/debata-obywatelska-relacja/). 

W międzyczasie kilkukrotnie poszczególne elementy z pakietu proponowanych zmian omawiane były na tematycznych spotkaniach on-line, kierowanych zarówno do aktywistów/aktywistek, jak i specjalistów/specjalistek.

Równolegle do prac grupy liderów zaangażowano aktywistów z Sieci Przyjaciół Drzew do podejmowania wspólnych akcji medialnych (briefingi, happeningi), dzięki czemu udało się nagłośnić potrzeby wprowadzenia zmian. W ramach projektu zorganizowano i przeprowadzono wspólnie z działaczkami i działaczami z całej Polski wydarzenia takie jak: SOS dla Drzew, 5tka dla Drzew, Walentynki dla Drzew 2022, Dzień Wierzby 2022. 

Został również opracowany apel o konieczność zmian prawnych (http://fer.org.pl/petycja-do-wladz-panstwowych-dajmy-drzewom-prawo/) i rozpoczęto proces gromadzenia podpisów pod apelem. Udało się dokonać też symbolicznego aktu podpisania tego apelu w trakcie Debaty Obywatelskiej w Julinku pod Warszawą, ale też w trakcie debaty we wrocławskim Dolnośląskim Centrum Filmowym. W trakcie ostatniej kampanii wyborczej wykorzystano jego treść do zbierania głosów poparcia dla zmian wśród kandydatów na parlamentarzystów.

Fundacja przygotowała też list otwarty do Prezydenta RP w sprawie Krajowego Programu Zadrzewień, który złożyła na ręce doradcy prezydenta. Apel w tej sprawie podpisało blisko 200 przyjaciół drzew.

Informacje o projekcie (w tym opisy działań i wyzwania) można było śledzić na  profilu FB. Aby przekaz był bardziej atrakcyjny wizualnie opracowano zestaw infografik przydatnych do prowadzenia kampanii w mediach społecznościowych – wykorzystano do nich tag  #DajmyDrzewomPrawo. Przygotowano również plakaty informujące o wspólnych akcjach medialnych oraz różne materiały przydatne do wizualnego podkreślenia wagi tematu w terenie (czarne szarfy „SOS dla Drzew”, tabliczki „Proponowany Pomnik Przyrody”, etc.).

zdjęcie podczas procesu

Efekty procesu

Do opracowania pakietu zmian prawnych udało się zaangażować ponad 30 kluczowych ekspertów i specjalistów reprezentujących ważne organizacje branżowe. Dzięki czemu Fundacja EkoRozwoju przygotowała kompleksowe i szeroko skonsultowane propozycje zmian prawa.

W efekcie tych działań, już po zakończeniu projektu i po ostatnich wyborach parlamentarnych, za sprawą posłanki Zielonych powołano Parlamentarny Zespół Przyjaciół Drzew (nazwa nawiązuje do używanego przez fundację loga). Efektem pracy tego zespołu będzie konkretny projekt ustawy, który złożony zostanie w pierwszych miesiącach nowej kadencji Sejmu. 

Fundacja przeprowadziła 7 akcji medialnych podnoszących wagę systemowej ochrony prawnej, w które zaangażowano 69 aktywistów i aktywistki reprezentujących 29 formalnych organizacji (fundacji i stowarzyszeń). W mediach krajowych i regionalnych (prasa, radio) pojawiły się 32 relacje dotyczące akcji. Ponadto liczne były relacje w mediach społecznościowych. 

W międzyczasie, reagując na kolejne pomysły liberalizacji prawa, opracowano i złożono uwagi do tzw. ustawy deregulacyjnej, która miała po raz kolejny złagodzić przepisy dotyczące drzew rosnących na działkach osób fizycznych (http://fer.org.pl/nie-zabierajmy-drzewom-praw/, http://fer.org.pl/nie-dla-lexszyszko-2). Udało się powstrzymać tę propozycję.

Dzięki tym wszystkim wspólnym wydarzeniom Fundacja zmieniła częściowo formułę działania na rzecz drzew, zarówno swoją jak i innych organizacji, z interwencyjnego charakteru na bardziej strategiczny i programowy.

promocja procesu

Wyzwania

Niewątpliwie najtrudniejszą stroną proces było uwzględnienie różnych opinii i punktów widzenia w proponowanych przez fundację rozwiązaniach prawnych. Z innej perspektywy na przepisy patrzą społecznicy, inne oczekiwania mieli urzędnicy (czyli osoby wydające decyzje lub uzgadniający te decyzje), a jeszcze inni potencjalni inwestorzy i zarządcy. Starano się dojść do porozumienia poprzez rozmowy i dyskusje w trakcie spotkań lub wybierano opcję, która w opinii eksperckiej była najkorzystniejsza dla ochrony drzew

Źródła

• http://fer.org.pl/projekty/chronimy-drzewa-z-ludzmi-i-dla-ludzi/
• http://fer.org.pl/pakiet-koniecznych-zmian-prawnych-dla-lepszej-ochrony-drzew/

Tekst napisała dla nas Sabina Lubaczewska, przedstawicielka Fundacji EkoRozwoju.

Tekst powstał w ramach projektu „Przestrzeń Praktyków Partycypacji” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.