Szkolny budżet partycypacyjny w trzech szkołach wiejskich

Projekt “Szkolny budżet partycypacyjny” zrealizowało Stowarzyszenie „Moc Radości” w Jodłówce w ramach dotacji z  programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG. Jego celem było ożywienie aktywności obywatelskiej dzieci w regionie organizacji – powiecie brzeskim i bocheńskim (woj. małopolskim), poprzez wdrożenie szkolnych budżetów partycypacyjnych (SBP) w trzech wiejskich szkołach podstawowych.

Projekt był realizowany w partnerstwie z trzema szkołami: Publiczną Szkołą Podstawową imienia Rotmistrza Witolda Pileckiego w Jodłówce, Publiczną Szkołą Podstawową nr 2 im. św. Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Jadownikach oraz Zespołem Szkół Gminnych w Bogucicach im. Henryka Sienkiewicza.

Esencja projektu

Kontekst

Różne badania, w tym te przeprowadzone w 2014 roku przez Centrum Badania Opinii Społecznej, wskazywały na niską aktywność społeczności wiejskich w życiu publicznym – aż 52% mieszkańców i mieszkanek wsi deklarowało, że nie interesuje się polityką lub interesuje się nią w minimalnym stopniu. Tymczasem Stowarzyszenie „Moc Radości” w Jodłówce od lat widziało jak angażowanie dzieci i współpraca ze szkołą w ich regionie pozytywnie wpływa na aktywizację całej społeczności, między innymi poprzez zaangażowanie rodziców i osób pracujących w szkołach. Takie działania uczyły również obywatel(k)i od najmłodszych lat jak być aktywnymi społecznie. Dlatego właśnie, stowarzyszenie postanowiło zrobić projekt, który dotrze do trzech szkół wiejskich i ich województwie.

Powodzenie demokracji, jak pisze przedstawicielka stowarzyszenia, uzależnione jest od poziomu jakości, sprawczości i skuteczności społeczeństwa obywatelskiego, które powinno być aktywne, świadome, sprawcze, posiadające umiejętność samoorganizacji. Nie ulega jednak wątpliwości, że społeczna aktywność, umiejętność skutecznego wprowadzania zmian – choćby w najbliższym otoczeniu – wymaga nieustającej edukacji obywatelskiej, ale nie tylko w teorii, lecz przede wszystkim w sposób praktyczny. 

Doskonałym miejscem do prowadzenia praktycznej edukacji obywatelskiej jest niewątpliwie szkoła, która nie może dobrze funkcjonować bez aktywności uczniów i uczennic, podobnie jak demokracja – bez uczestnictwa obywateli i obywatelek. Z kolei sprawdzonym i efektywnym narzędziem praktycznej edukacji obywatelskie jest szkolny budżet partycypacyjny. 

W trakcie realizacji szkolnego budżetu partycypacyjnego członkowie społeczności szkolnej mają możliwość kształtowania zasad obowiązujących w budżecie szkolnym, planowania i przygotowania projektów związanych z najbliższym otoczeniem uczniów, a następnie możliwość wyboru zaproponowanych rozwiązań. Proces ten wymaga rozpoznania potrzeb, współpracy, kreatywności, analizy w tym analizy finansowej, poszukiwania odpowiedzi na zdiagnozowane potrzeby, planowania, odpowiedzialności, konsekwencji w działaniu oraz daje szansę na wypowiedzenie potrzeb i przedstawienie oddolnej wizji najbliższego otoczenia. 

Na poziomie lokalnym mogą rodzić się zarówno postawy obywatelskie, jak i postawy apatii społecznej*, stąd pomysł realizatorów projektu aby szkolny budżet partycypacyjny wdrożyć w trzech małych wiejskich szkołach podstawowych, działających w trzech sąsiadujących ze sobą gminach położonych w dwóch różnych powiatach. Ta różnorodność terytorialna była zamierzona i miała na celu zainicjowanie szkolnych budżetów partycypacyjnych w różnych społecznościach lokalnych co zwiększyło zasięg projektu.

Opis projektu

Projekt “Szkolny budżet partycypacyjny” był skierowany do społeczności szkolnych (uczniów i uczennic, nauczycielek i nauczycieli, innych osób pracujących w szkole oraz rodziców) trzech wiejskich szkół z trzech gmin:  Publicznej Szkoły Podstawowej imienia Rotmistrza Witolda Pileckiego w Jodłówce (Powiat Bocheński/Gmina Rzezawa), Publicznej Szkoły Podstawowej nr 2 im. św. Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Jadownikach (Powiat Brzeski/Gmina Brzesko) oraz Zespołu Szkół Gminnych w Bogucicach im. Henryka Sienkiewicza (Powiat Bocheński/Gmina Bochnia). W ramach projektu szkoły wzięły udział w dwóch edycjach budżetu szkolnego w roku szkolnym 2020/2021 i 2021/2022. 

Na każdą edycję SBP zostało przeznaczonych ok. 10 000 zł na szkołę, przy założeniu że jeden projekt młodzieży może kosztować maksymalnie 3000 zł. Szkolne budżety realizowane były w oparciu o 4 zasady tj. transparentność (wszyscy członkowie społeczności szkolnej powinni dysponować pełną i dla siebie zrozumiałą informacją o całym procesie SBP), równość (wszyscy członkowie społeczności czują się współodpowiedzialni za szkolny budżet, a obowiązujące zasady są równe dla wszystkich bez względu na wiek czy pełnione funkcje), powszechność (SBP jest dostępne dla wszystkich członków społeczności szkolnej) oraz dobrowolność (nikt nie powinien czuć, że SBP jest odgórnie nałożonym obowiązkiem). 

Każda ze szkół do realizacji projektu powołała swój własny 5-6 osobowy zespół roboczy złożony z przedstawicieli  i przedstawicielek społeczności szkolnej tj. uczennic i uczniów, nauczycielek i nauczycieli, pracowników niepedagogicznych oraz rodziców, do którego zadań należało opracowanie regulaminu określającego podstawowe zasady szkolnych budżetów, harmonogram jego realizacji oraz wzór wniosku. Zespół planował też akcje promocyjne. Wraz z zespołem projektowym zostały opracowane różnorodne materiały promocyjne nt. szkolnego budżetu dostosowane w swej treści i formie do wieku uczestników i uczestniczek projektu. Były to plakaty, ulotki, komiksy, przykładowe wyceny. Całym przebiegiem szkolnych budżetów zawiadywał zespół roboczy wspierany przez szkolnego koordynatora i zespół projektowy. 

Sam proces realizacji szkolnych budżetów wyglądał podobnie w każdej ze szkół. Wstępnym etapem było generowanie pomysłów, podczas którego na szkolnych tablicach pojawiały się luźne pomysły na projekty składane przez społeczność szkolną. Zespoły robocze prowadziły równolegle akcje inspirujące do diagnozowania potrzeb w formie dyżurów informacyjnych i spacerów badawczych. W klasach wspólnie z wychowawcami prowadzono też burze mózgów. Kolejnym krokiem było pisanie projektów. Niestety pierwsza edycja szkolnych budżetów została zakłócona epidemią Covid-19, która przeniosła działania w całości do sieci. Było to znaczne utrudnienie, gdyż uczestnicy i uczestniczki projektu zostali pozbawieni bezpośredniego kontaktu i oddaleni od spraw szkoły podczas całkowicie dla nich nowego projektu. Znacznie opadły emocje i podekscytowanie  związane z pisaniem projektów zawierających pomysły na poprawę i urozmaicenie swojego najbliższego szkolnego otoczenia. W tym miejscu dużą pracę wykonali koordynatorzy szkolni. Bardzo dbali o to by być do dyspozycji uczniów i uczennic, zagrzewali do aktywności, cierpliwie tłumaczyli sposób pracy nad projektem. Takich problemów na szczęście nie było podczas II edycji. Wszystkie zajęcia z pisania projektów, wyceniania poszczególnych pozycji budżetowych odbywały się stacjonarnie. W szkołach działały punkty konsultacyjne, organizowano maratony pisania wniosków, godziny wychowawcze były poświęcone w całości realizacji projektu. Wszystkie złożone projekty były weryfikowane pod kątem zgodności z regulaminem i możliwością ich realizacji przez zespoły robocze. Efektem weryfikacji było sporządzenie listy projektów dopuszczonych do głosowania. Listy były publikowane na stronach szkół, mediach społecznościowych, na stronie stowarzyszenia. W okresie od publikacji list do głosowania miał miejsce około tygodniowy okres promocji zgłoszonych projektów. Tutaj ogromne pole do popisu mieli – zwłaszcza w po-covidowej edycji – autorzy i autorki projektów. Dozwolone były wszystkie formy promocji. Od plakatowania przestrzeni szkolnej, przez marketing szeptany, ogólnoszkolne akcje promocyjne po wykorzystywanie radiowęzła szkolnego. Uprawnionymi do głosowania byli wszyscy uczniowie, nauczyciele, pracownicy niepedagogiczni szkoły oraz wszyscy rodzice uczniów. Głosowanie odbywało się w zależności od szkoły systemem tradycyjnym (z wykorzystaniem urny do głosowania) oraz w formie on-line za pośrednictwem dedykowanej zakładki na stronie internetowej stowarzyszenia. Po zakończonej akcji promocyjnej i przeprowadzonym głosowaniu, zespół roboczy podawał do publicznej wiadomości listę zwycięskich projektów, które następnie były realizowane wraz z ich autorami. 

Cały proces realizacji projektu był monitorowany i badany za pomocą ankiet. Celem tych działań było uchwycenie indywidualnego spojrzenia uczestników na cały proces szkolnego budżetu oraz zbadanie jak  uczestnicy i uczestniczki szkolnych budżetów partycypacyjnych oceniają swoje kompetencje społeczne i obywatelskie.

Cały projekt został podsumowany w formie konferencji, która odbyła się 15 czerwca 2022 r. w Zespole Szkół Gminnych w Bogucicach. Podczas konferencji przedstawiciele Stowarzyszenia Moc Radości w Jodłówce oraz szkół partnerskich, tj. gospodarza ZSG w Bogucicach oraz PSP w Jodłówce i PSP nr 2 w Jadownikach przedstawiali przebieg i rezultaty projektu. Wybrzmiał również głos najmłodszych uczestników i uczestniczek projektu, którzy w zdecydowanej większości po raz pierwszy byli uczestnikami tak dużej konferencji na identycznych zasadach jak dyrektorzy ich szkół, czy przedstawiciele władz lokalnych. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele samorządów gminnych na terenie których realizowany był projekt, radni, sołtysi, dyrektorzy szkół oraz przedstawiciele społeczności szkolnych, w tym rodzice i uczniowie. Podsumowując projekt i konferencję wszyscy uczestnicy zgodzili się, że szkolne budżety partycypacyjne są najwdzięczniejszym i najlepszym narzędziem partycypacji społecznej i obywatelskiej, ze względu na skalę, tempo działań i widoczność rezultatów. Ponadto ich ogromną zaletą jest to, że włączają przedstawicieli całej społeczności szkolnej, czyli zarówno uczennice i uczniów (przede wszystkim!), ale także rodziców, nauczycieli i pracowników niepedagogicznych, którzy na równych zasadach decydują o swoim najbliższym otoczeniu jakim jest szkoła.

Efekty projektu

W ramach projektu złożono w sumie (przez dwie edycje) 99 projektów. Najaktywniejszymi projektodawcami okazali się uczniowie klas 1-3, a najmniejszą aktywność w tym względzie odnotowano wśród rodziców. Zrealizowano w sumie 28 projektów. Szkoły wzbogaciły się o różnorodny sprzęt sportowy (do unihokeja, tenisa stołowego, piłki, drabinki, piłkarzyki, trampoliny i inne), wyposażenie harcówki, tablety, szafki do szatni, źródełko wody pitnej, radiowęzeł, gry tematyczne, naklejki schodowe i korytarzowe, stoliki ogrodowe, tablicę multimedialną, a nawet zamrażarkę do sklepiku szkolnego. 

W czasie ewaluacji projektu okazało się, że większość uczniów i uczennic szkół partnerskich wierzy, że dysponuje określonymi kompetencjami społecznymi i obywatelskimi. 73% uczniów uważało się za osoby aktywne społecznie. Wyniki ankiet sugerują, że wsparcia należałoby dostarczyć w obrębie nauki pisania projektów, oraz rozwijania umiejętności liderskich. Na skutek realizacji projektu o 38% zwiększył się odsetek uczniów, którzy brali kiedykolwiek udział w projekcie, w którym mogli współdecydować i dbać o swoje otoczenie – teraz i w przyszłości. 74% ankietowanych chce wziąć udział w kolejnej edycji SBP, a aż 86% uważało, że dzięki udziałowi w SBP pozyskało sporo nowych kompetencji i poszerzyli swoją wiedzę. Na koniec projektu 68% uczniów deklarowało zwiększenia poczucia sprawstwa dzięki udziałowi w projekcie.

Za wartością dodaną realizowanego projektu niewątpliwie można uznać  wzrost zainteresowania współpracą ze stowarzyszeniem przez inne szkoły z terenu gmin, na których realizowany był projekt,  zmiana wizerunku organizacji pozarządowych jako podmiotów wyłącznie „biorących” ( w kontekście finansowym i relacji stowarzyszenie-samorząd). Dla samego stowarzyszenia, którego działalność opiera się wyłącznie na pracy społecznej jego członków  realizacja projektu okazała się ogromnym wyzwaniem ale i dała szansę na olbrzymi samorozwój.

Wyzwania

Zalety realizacji tego typu działań są niezaprzeczalne i przynoszą oczekiwane rezultaty. Z jednej strony dajemy społecznościom szkolnym szansę na wypowiedzenie swoich potrzeb oraz podjęcie działań zmierzających do ich zaspokojenia i  tym samym uczymy w praktyce aktywności obywatelskiej, a z drugiej strony poprawiamy infrastrukturę małych placówek edukacyjnych. Warto by było włączać do tego typu projektów również inne szkoły, by szerzej promować szkolne budżety partycypacyjne tak,  aby zwiększyć ich szansę na zagoszczenie w szkołach na dłużej. 

Największym wyzwaniem jest finansowanie realizacji szkolnych budżetach partycypacyjnych w szkołach podstawowych z terenów wiejskich. Sama koncepcja SBP, jak przekazuje stowarzyszenie, bardzo dobrze została przyjęta nie tylko przez społeczności szkolne z którymi realizowany był projekt, ale również inne szkoły kontaktowały się z organizacją w sprawie wdrożenia SBP u siebie. Realia finansowania systemu edukacji w Polsce są według przedstawicielki organizacji zdecydowanie niewystarczające. Szczególnie dotkliwie odczuwają to małe wiejskie szkoły, zwłaszcza jeśli działają na terenach gmin, dla których decydentów edukacja nie jest priorytetem.

Tekst przygotowała dla nas Małgorzata Gicala – przedstawicielka Stowarzyszenia „Moc Radości” w Jodłówce, współautorka projektu oraz członkini zespołu go realizującego.

Tekst powstał w ramach projektu „Przestrzeń Praktyków Partycypacji” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.