Sojusz teatru i prawa – czy to możliwe? Tekst o Teatrze Legislacyjnym
Jeśli interesujecie się trochę partycypacyjnymi innowacjami, to pewnie słyszeliście już o teatrze legislacyjnym. Mimo, że sama metoda pochodzi z Brazylii, a w Europie aktywnie rozwija ją na przykład brytyjska działaczka Katy Rubin, to i w Polsce można znaleźć osoby zajmujące się tą metodą. Specjalnie dla naszego portalu, dwie działaczki Stowarzyszenia Praktyków Dramy STOP-KLATKA – Kamilla Gryszel oraz Małgorzata Winiarek-Kołucka, napisały tekst o tym, jak wygląda ich praca z teatrem legislacyjnym w polskich realiach.
Czym jest Teatr Legislacyjny?
Teatr Legislacyjny (dalej: TL) to jedna z technik Teatru Uciśnionych (ang. Theatre of the Oppressed; dalej: TU) stworzona przez brazylijskiego reżysera Augusto Boal’a. Spektakle z nurtu TU mają dwuetapową konstrukcję. Najpierw widownia obserwuje przygotowaną przez grupę historię opowiadającą o spotykającej ich opresji. Następnie widzowie i widzki mają możliwość rozmowy o tym, co zobaczyli, a następnie wejścia w rolę postaci i przetestowania własnych pomysłów na inne poradzenie sobie z wyzwaniami w pokazanych wcześniej sytuacjach. Dzięki temu stają się widzo-aktor(k)ami, a scena przeistacza się w przestrzeń do dyskusji nad poruszonym w spektaklu problemem. Całość procesu prowadzi osoba w roli tzw. jokera, którego zadaniem jest połączenie publiczności z przestrzenią sceniczną: zapraszanie jej członków i członkiń do przedstawiania swoich pomysłów w improwizacji z postaciami z historii.
Augusto Boal przy wykorzystaniu teatru chciał stworzyć przestrzeń do dyskusji o istniejących opresjach społecznych. Stworzył koncepcję TU wraz z Drzewem Uciśnionych, która opisuje różne techniki pracy z opresjami.
Najbardziej znaną w Polsce techniką TU jest Teatr Forum (dalej: TF), którego pokaz przebiega tak, jak opisałyśmy w pierwszym akapicie. W TF historia sceniczna opowiada o jakiejś trudności – opresji, której doświadczają osoby z grupy tworzącej spektakl. Boal opresje rozumiał jako niesprawiedliwość́, nacisk wynikający z szerszego kontekstu społecznego np. nierówności na poziomie grup społecznych, czy z pewnych norm obowiązujących w danej społeczności. Jeśli natomiast opresja wynika z norm prawnych najlepszą formą do jej przedstawienia jest właśnie TL. Boal zaczął rozwijać tę technikę w 1989 roku, kiedy to pod wpływem sytuacji w Brazylii, stworzył sztukę na temat mobilizacji społeczeństwa na rzecz transformacji politycznej kraju. Partia, którą wtedy wsparł, zaproponowała mu kandydowanie do władz Rio, a Boal potraktował kampanię wyborczą i późniejszy czas, który spędził pełniąc funkcję Vereador‘a (brazylijski odpowiednik radnego miejskiego) jako okazję, by wykorzystać metodę TU do dialogu z różnymi społecznościami Rio. Używał TL, dając wykluczonym do tej pory grupom głos i możliwość bezpośredniego uczestnictwa w procesie tworzenia prawa, które ich dotyczy. Podczas pokazu TL oprócz aktorów i aktorek TU, publiczności oraz jokera obecne są osoby eksperckie np. osoby na co dzień zajmujące się prawem związanym z opresją pokazaną w spektaklu. Publiczność ma również możliwość dyskutowania i/lub zapisywania swoich propozycji zmian legislacyjnych, których celem jest likwidacja lub zmniejszenie opresji pokazanej w spektaklu. Te propozycje widzo-aktorów i widzo-aktorek trafiają do osób eksperckich, które później omawiają zgłoszone pomysły i poddają je dyskusji. Ostatnim elementem pokazu może być głosowanie nad wypracowanymi podczas spektaklu zmianami legislacyjnymi – żeby zobaczyć na ile osoby z publiczności zgadzają się z ostatecznie wypracowaną propozycją.
Głosowanie nad propozycjami zmian prawnych podczas Festiwalu Teatru Uciśnionych. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Jak to się dzieje, że publiczność spektakli Teatru Legislacyjnego daje swoje propozycje zmiany prawa?
Wspomniałyśmy wcześniej, że grupa przygotowuje historie o spotykającej ich niesprawiedliwości. Główną ideą TU jest oddanie głosu osobom uciśnionym, w koncepcji Augusto Boal’a – osobom w opresji. Osoby z grupy tworzą scenariusz spektaklu, który jest wynikiem ćwiczeń opracowanych przez twórcę tej metody bazującą na naturalnej umiejętności człowieka do wchodzenia w role. Historia sceniczna tworzona jest na bazie własnych doświadczeń i refleksji osób z grupy.
Uczestnicy i uczestniczki procesu TL dzielą się doświadczanymi przez siebie trudnościami związanymi z zapisami prawnymi i eksplorują je za pomocą różnych środków artystycznego wyrazu. Boal proponuje sięgać do trzech podstawowych narzędzi: słowa, dźwięku i obrazu. Zgodnie z założeniami TU, bycie w roli twórcy/twórczyni jest ważne dla każdej osoby – nie jest zastrzeżone dla osób zawodowo zajmujących się teatrem czy sztuką. Eksplorując temat za pomocą słów, osoby uczestniczące piszą wiersze i teksty utworów muzycznych. Uczestnicy i uczestniczki procesu pracują własnym ciałem – tworzą z nich obrazy, rzeźby czy improwizacje.
Ustawianie obrazów podczas pracy nad spektaklem Pozycja 189 w ramach projektu Prawo na Scenę. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Mogę też rysować lub tworzyć kolaże. Skupiają się również na dźwiękach związanych z doświadczaną opresją – szukają ich, tworzą melodie i utwory. Finalnym produktem jest kilku-scenowa historia pokazująca mechanizm doświadczanych przez nich trudność. Ważne jest to, żeby ta krótka opowieść sceniczna była realna, opowiadała o tym czego rzeczywiście doświadcza dana grupa czy społeczność. TL oddaje głos tym, którzy tego głosu nie mają lub jest on mniej słyszalny przez osoby stanowiące prawo. Prawdziwość historii pokazanej w spektaklu jest impulsem do dyskusji. Jeśli osoby nie zgadzają się na taki przebieg wydarzeń, który zobaczyły i mają świadomość tego, że tak się dzieje naprawdę – zyskują motywację do zmiany i testowania różnych strategii i rozwiązań.
Jokerka rozmawia z publicznością podczas spektaklu TL w ramach projektu Prawo na Scenę. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Kluczowa w procesie powstawania spektaklu (oraz podczas pokazów) jest rola jokerów – czyli osób przygotowanych do pracy tą metodą. Nie są to reżyserzy lub reżyserki teatralne – wręcz przeciwnie, nie kierują tylko towarzyszą osobom w procesie twórczym i pomagają z wypracowanych efektów pracy artystycznej stworzyć historię sceniczną. Podczas pokazów spektakli prowadzą widzów, widzki oraz aktorów i aktorki TU przez dyskusję i testowanie pomysłów na rozwiązania trudnych sytuacji w improwizacjach. W TL dodatkowo ważną funkcję pełnią osoby eksperckie, które pomagają zrozumieć istniejące zapisy prawne, a także swoją wiedzą i doświadczeniem wspierają w formułowaniu propozycji zmian prawnych. W STOP-KLATCE staramy się również, żeby osoby eksperckie wspierały grupę w procesie powstawania spektaklu i na bieżąco odpowiadały na pojawiające się pytania i wątpliwości. Mogą pomóc zrozumieć osobom z grupy, dlaczego dany zapis legislacyjny istnieje w takiej formie, jak powstał i czy ewoluował, oraz czy istnieją jakieś inne dokumenty lub zapisy regulujące podobne kwestie.
Stolik ekspercki podczas spektaklu TL Szklana Granica stworzonego w ramach projektu Prawo na scenę. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Teatr a partycypacja obywatelska
W idealnym świecie propozycje wypracowane podczas pokazów spektakli uwzględniane byłyby przez władzę ustawodawczą w procesie stanowienia prawa. TL dawałby wtedy możliwość partycypacyjnego wypracowywania zapisów legislacyjnych – rozporządzeń, ustaw czy nawet kodeksów. Większość osób pracująca tą metodą wskazuje, że Boal rozwijał koncepcję TL kiedy zasiadał we władzach miasta Rio i to przełożyło się na 13 zapisów prawnych wypracowanych przy wykorzystaniu TL. W momencie braku współpracy osób stanowiących prawo z osobami prowadzącymi procesy TL zmiana prawa jest bardzo trudna lub wręcz niemożliwa. Tak jest w naszej rzeczywistości. Jednak na świecie są przykłady, że można tak pracować m.in. w Austrii stworzono przy wykorzystaniu TL regulacje dotyczące osób z niepełnosprawnościami (1). W Greater Manchester opracowano strategię zapobiegania bezdomności (2), Rada Miejska w Glasgow zobowiązała się do tego, aby pomysły z projektu z wykorzystaniem TL znalazły się w nowej strategii transportowej (3), a w Nowym Jorku Rada Miasta uchwaliła ustawę „certificate of no harrasment” (4) i jest to metoda w dalszym ciągu wpływająca na politykę miasta (5). Nawet jeśli w wyniku procesu TL nie uda się zmienić regulacji prawnych nie znaczy to, że metoda ta jest bezskuteczna. Przede wszystkim uczestnictwo w procesie tworzenia spektaklu oraz w jego pokazach zwiększa wiedzę prawną o danym przepisie – a jak mówi paremia wyrażająca jedną z podstawowych zasad prawa ignorantia iuris nocet (łac. nieznajomość prawa szkodzi). Wierzymy, że edukacja prawna dokonująca się podczas pokazów TL pomaga budować społeczeństwo obywatelskie. Co więcej metoda ta nie musi być stosowana wyłącznie do zapisów prawa powszechnie obowiązującego, może być partycypacyjną metodą tworzenia statutów (np. szkolnych), regulaminów wewnętrznych czy dowolnych zasad dotyczącej jakiejś grupy, które wymagają zmiany.
Jak rozwijałyśmy Teatr Legislacyjny w STOP-KLATCE?
Pierwszą próbę stworzenia i pracy Teatrem Legislacyjnym członkinie Stowarzyszenia Praktyków Dramy STOP-KLATKA podjęły w 2015 roku. W ramach projektu “Kapitał Kultury” (6) zorganizowały pięciodniowe warsztaty, prowadzone przez Christophera Leucht z berlińskiej Kuringi (7), podczas których poznały gry i ćwiczenia do zastosowania podczas tworzenia spektaklu TL. Efektem pracy grupy był pierwszy w Polsce spektakl TL. Osobami uczestniczącymi w pracy nad spektaklem były reprezentantki organizacji pozarządowych. Powstały TL dotyczył trudności, których doświadczały w związku z procedurami stosowanymi przez grantodawców. Widzo-aktorzy, poza interwencjami na scenie, przekazywali też swoje propozycje rozwiązań legislacyjnych, które Stowarzyszenie przekazało Pełnomocnikowi Rządu ds. Społeczeństwa Obywatelskiego i Równego Traktowania. Więcej informacji o tym procesie dostępnych jest w publikacji “Początki Teatru Legislacyjnego w Polsce”, która dostępna jest na stronie Stowarzyszenia (8).
Młodzież licealna podczas spektaklu TL stworzonego w ramach projektu Obywatel PRO na warszawskiej Ochocie. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
W 2015 roku młodzież z dwóch warszawskich liceów, w swoich szkołach, stworzyła spektakle TL o normach i przepisach, które postrzegają jako opresyjne dla uczniów i uczennic.. Pierwszy ze spektakli dotyczył przepisów związanych z pracą zarobkową i możliwości uzyskania prawa jazdy przez osoby poniżej 18 r.ż., a drugi – opresyjnych zapisów statutu szkolnego, które regulowały konsekwencje spóźniania się na lekcje. Trzy spóźnienie przekładały się na nieobecność, której nie można było usprawiedliwić. Nieusprawiedliwione nieobecności powodowały obniżenie oceny z zachowania, a tym samym brak możliwości uzyskania świadectwa z czerwonym paskiem. Powyższe zapisy były opresyjne wg osób uczniowskich, bo warunki zewnętrze i wewnętrzne uniemożliwiał im wypełnianie tej reguły – nie brano pod uwagę opóźnienia środków transportu publicznego, jak również w placówce nie było wystarczającej ilości toalet, a inny zapis w statucie zakazywał wychodzenia do toalety podczas lekcji. Każdy ze spektakli był zaprezentowany społecznościom szkolnym – uczniom i uczennicom,, chętnym nauczyciel(k)om- oraz rodzicom. Uczniowie i uczennice stawali się widzo-aktor(k)ami – dyskutowali o przedstawionych na scenie sytuacjach, mogli wejść w interwencję i zaproponować nowe brzmienie niesprawiedliwych według nich zapisów. Scena i widownia stała się wtedy przestrzenią do partycypacyjnego tworzenia prawa.
Seniorki i seniorzy tworzą spektakl podczas projektu Senior to Integracja. Zdjęcie ze zbioru Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Od 2018 do 2020 roku w ramach projektu “Senior to Integracja” (9), pracowałyśmy z seniorami i seniorkami z Rad Seniorów nad opracowywaniem polityki senioralnej na Mazowszu. TL dotykał wówczas ważnych dla seniorów i seniorek tematów i trudności. Powstały trzy spektakle, każdy zaprezentowano szerokiemu gronu publiczności z gmin wiejskich i wiejsko-miejskich woj. mazowieckiego.
Od 2021 do 2023 roku z trzema grupami pracowałyśmy/liśmy nad propozycjami zmian treści artykułu 196 KK dotyczącego obrazy uczuć religijnych. Praca nad spektaklem stała się dla osób uczestniczących przestrzenią do lepszego poznania siebie nawzajem, przyjrzeniu się różnym postrzeganiu opresyjności artykułu 196. Efektem prac trzech grup, były trzy spektakle TL – każdy o innym aspekcie, innej opresji paragrafu 196. Publiczność obecna na pokazach po obejrzeniu TL oraz interwencjach, wypełniała ankietę zmian legislacyjnych. Proponowała w niej swoje zmiany w treści artykułu 196 KK lub inne zmiany. Eksperci prawni zebrali propozycje publiczności w kilka kategorii, a następnie zaprosili do dyskusji nad nimi gości: prawnika karnego, prawniczkę od spraw cywilnych i profesora z Katedry Prawa Konstytucyjnego. Komórka metabolizująca – tak Boal nazywał grupę prawników i prawniczek pracujących nad zmianami w legislacji, wypracowała trzy rekomendację odnośnie zmian artykułu 196 KK. Zmiany zostaną przekazane odpowiednim instytucjom. Więcej informacji o spektaklach, raport badawczy oraz podsumowanie prac komórki metabolizującej dostępne jest na stronie projektu https://stop-klatka.org.pl/teatr-legislacyjny-jako-forma-zaangazowania-obywatelskiego-raport-badawczy-z-projektu-prawo-na-scene/. Działania związane z tematem obrazy uczuć religijnych odbywały się w ramach projektu Prawo na Scenę – rozwój Teatru Legislacyjnego w Małopolsce (10). Jak wspomniałyśmy TL jest wciąż niszową metodą w Polsce. Historię zastosowania TL w kraju znamy z doświadczeń członków i członkiń Stowarzyszenia Praktyków Dramy STOP-KLATKA oraz rozmów z pojedynczymi instytucjami lub osobami decydującymi się na pracę TL. Ekspert prawny ze Stowarzyszenia Polanda Bartłomiej Budziński-Guzik, który pracował z nami przy projekcie Prawo na Scenę, realizuje projekt badawczy, w którym bada jak TL wpływa na rozwój empatii w procesie tworzenia prawa (11).
Zdjęcie ze spektaklu z archiwum Stowarzyszenia Praktyków Dramy Stop-Klatka
Do kogo się zgłosić, jeśli chce stworzyć Teatr Legislacyjny i szukam wsparcia?
Teatr Legislacyjny jest wciąż rozwijaną metodą w Polsce. My jak i inne członkinie STOP-KLATLKi chcemy to robić nadal, bo uważamy TL za bardzo potrzebną w dzisiejszych czasach metodę do budowania postawy obywatelskiej, oddawania głosu uciśnionym zmianami prawa oraz uczenia obywatelek i obywateli partycypacji w budowaniu prawa. Jeśli zdecydujesz się na pracę tą metodą i szukasz wsparcia skontaktuj się z Kamillą Gryszel ze Stowarzyszenia Praktyków Dramy STOP-KLATKA k.gryszel@stop-klatka.org.pl.
Autorkami tekstu są Kamilla Gryszel oraz Małgorzata Winiarek-Kołucka ze Stowarzyszenia Praktyków Dramy STOP-KLATKA.
Przypisy:
1) https://voiceofjsirri.wordpress.com/april-2018/legislative-theatre-take-part-its-about-us/;
2) https://www.greatermanchester-ca.gov.uk/media/5074/gmhps-final-july-21.pdf https://streetsupport.net/greater-manchester/legislative-theatre/;
3) https://sharedfuturecic.org.uk/democracy-pioneers-katy-rubin/;
4) https://www.tonyc.nyc/legislativetheatre;
5) https://assets.nationbuilder.com/tonyc/pages/53/attachments/original/1518111556/LegislativeTheatre_Report_02.01_Screen.pdf?1518111556;
6) Projekt był dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
7) www.kuringa.org/en/kuringa.html;
8) https://stop-klatka.org.pl/poczatki-teatru-legislacyjnego-w-polsce-przeczytaj-nasza-najnowsza-publikacje/;
9) Zadanie było dofinansowane ze środków z budżetu Województwa Mazowieckiego;
10) Projekt finansowany jest przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny. Realizatorami jego są: Stowarzyszenie Praktyków Dramy STOP-KLATKA we współpracy ze Stowarzyszeniem Polanda z Krakowa, którzy zapewnili wkład ekspercki do projektu;
11) https://ncn.gov.pl/sites/default/files/listy-rankingowe/2021-03-15bhga1/streszczenia/515809-pl.pdf.
Tekst powstał w ramach projektu „Przestrzeń Praktyków Partycypacji” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.
