Partycypacja od dziecka – czyli jak można angażować się obywatelsko od najmłodszych lat

Częstym wnioskiem z różnego typu spotkań jest postulat „więcej edukowania”. To samo dotyczy też partycypacji obywatelskiej i uczenia dzieci i młodzieży o ich obywatelskich prawach i różnych możliwościach angażowania się w życie społeczne. Partycypacji obywatelskiej można się jednak uczyć w praktyce już od najmłodszych lat. Poniżej Olga Napiontek z Fundacji Civis Polonus pisze o tym, jak może wyglądać partycypacja obywatelska w szkole podstawowej.

Samorządność uczniowska w klasach 1-3 jako okazja do udziału w procesach decyzyjnych dotyczących szkoły

Samorządność uczniowska to świetna okazja do rozwijania kompetencji obywatelskich, a szczególnie umiejętności partycypacji w procesach decyzyjnych. Moment, w którym dzieci debiutują w roli uczniów i uczennic i poznają, czym jest instytucja szkoły, jest doskonałą okazją, żeby przyzwyczajać je, że elementem roli ucznia (obok nauki, zabawy z rówieśnikami) jest bycie „aktywnym obywatelem” szkoły, gotowym do zabierania głosu w szkolnych sprawach, głosującym, realizującym oddolne inicjatywy.

Prawo oświatowe wyraźnie mówi, że samorząd uczniowski tworzą wszyscy uczniowie i uczennice szkoły (art. 85), nie stanowiąc żadnych wyjątków w stosunku do dzieci z klas 1-3. Zapisy ustawy dotyczące podstawowych uprawnień, jakimi są wyrażanie opinii oraz zgłaszanie wniosków we wszystkich sprawach szkoły, dotyczą także dzieci. Zatem zadaniem nauczycieli i nauczycielek – szczególnie tych, którzy opiekują się samorządem uczniowskim – jest sprawienie, żeby dzieci uczestniczyły w samorządowych działaniach zgodnie ze swoimi możliwościami.

Wyrażanie opinii i wniosków we wszystkich sprawach szkoły, czyli jakich?

Istotą zapisów prawa oświatowego jest umożliwienie dzieciom przekazywania opinii o działaniu szkoły oraz wniosków dotyczących wprowadzenia pewnych zmian w jej funkcjonowaniu. Można domyślać się, że stoi za tym przekonanie, że szkoły będą lepiej działały, jeśli potrzeby dzieci zostaną przez nie wyrażone oraz wysłuchane przez osoby, które zarządzają szkołą.

Podczas spotkań zespołu Fundacji Civis Polonus z nauczycielkami i nauczycielami opiekującymi się samorządami uczniowskimi stworzyliśmy listę spraw, na które dzieci w szkole powinny mieć wpływ.

ORGANIZACJA PRACY SZKOŁY, czyli głos dzieci w sprawie urządzenia codziennych szkolnych spraw.

Warto pytać dzieci o różne praktyczne, organizacyjne kwestie związane z działaniem szkoły, tak by budować w nich odpowiedzialność za sposób funkcjonowania placówki, czyli np o:

• formę i repertuar artystyczny na rozpoczęcie roku szkolnego;
• pomoc w planowaniu ślubowania i uroczystości z nim związanych;
• dekoracje korytarzy itp.;
• pomysły na organizację różnorodnych uroczystości szkolnych (np.: Dzień Babci, Dzień Dziecka, pierwszy dzień wiosny);
• posiłki wydawane na stołówce;
• zaopatrzenie sklepiku szkolnego;
• sposób spędzania przerw;
• sposób spędzania przerw na świeżym powietrzu;
• wyposażenie i zakup nowych zabawek do świetlicy;
• zabawy w świetlicy;
• wybór akcji społecznych i charytatywnych, w które włączą się klasy 1-3;
• wybór miejsca wycieczki szkolnej;
• wybór miejsca zielonej szkoły;
• regulamin szatni;
• regulamin użytkowania boiska/sali;
• festyny, imprezy szkolne;
• wybór opiekuna samorządu uczniowskiego.

Poszczególne tematy należy wywoływać wtedy, gdy jest po stronie władz szkoły otwartość i przynajmniej zalążek możliwości do wprowadzenia postulatów zmian (np. faktyczna możliwość pojechania na wycieczkę, w ramach organizacyjno-finansowych określonych oczywiście na wstępie przez pytających). Inne procesy, będące wstępem do współdecydowania, mogą mieć też charakter diagnostyczny (badanie potrzeb) lub ewaluacyjny (ocena dostarczanych usług, np. posiłków na stołówce).

DYDAKTYKA, czyli dzieci wyrażają opinie dotyczące sposobów i treści nauczania

W klasach 1-3 podstawa programowa w dużym stopniu dotyczy zdobywania kompetencji pisania i czytania, podstawowych operacji matematycznych. Jest przy tym mniej precyzyjna, jeśli chodzi o konkretne tematy, jakie są poruszane na lekcjach. Można sobie zatem wyobrazić, że nauczyciel lub nauczycielka pyta dzieci o to, na jakie tematy chcą pisać albo o jakich zagadnieniach chcą czytać. Wtedy „opiniowanie” może być elementem prowadzenia lekcji.

Inne przykłady kwestii, na które mogą mieć wpływ dzieci:

• dni tematyczne;
• prowadzenie lekcji przez uczniów i uczennice;
• wybór tematu lekcji;
• forma pracy domowej;
• tematyka pracy domowej;
• tematyka czytanek;
• wybór miejsca uczenia się poza szkołą (park, kino itp.);
• zapraszanie rodziców jako ekspertów i ekspertki na lekcje;
• organizowanie pozalekcyjnych przedsięwzięć edukacyjnych;
• wizyty w pracy u rodziców.

Łatwo sobie wyobrazić, że decydowanie w takich procesach może przyjąć formę np. głosowania („kto jest taką formą pracy domowej, a kto za inną). Żeby jednak uczyć dzieci rozmawiania, również na tematy publiczne, w szczególności na forum całej klasy, warto zachęcać je wcześniej do przedstawienia zebranych potrzeb, możliwych rozwiązań i argumentów stojących za każdym z nich.

PRZESTRZEŃ SZKOŁY I WOKÓŁ SZKOŁY, czyli uczniowie i uczennice wyrażają opinie o urządzeniu przestrzeni wspólnej.

Bardzo ważne jest, by dzieci – w miarę możliwości – miały wpływ na to, jak wygląda ich szkoła. Jeśli wygląd szkoły oraz terenu wokół niej będzie odpowiadał zainteresowaniom, estetyce, potrzebom dzieci, zyskają one poczucie, że szkołą jest także ich miejscem, a nie tylko przestrzenią dorosłych, w której mają się odnaleźć. Dzieci mogą zabierać głos m.in. w takich sprawach jak:

• wspólna przestrzeń do relaksu;
• strefa informacyjna (np. tablica);
• sprzęt terenowy (np. huśtawki);
• klimat terenu szkoły (np. wioska indiańska, zielona kraina);
• kąciki tematyczne organizowane w klasach (np. gier, czytelniczy);
• wygląd stołówki;
• zieleń, jaka sadzona jest wokół szkoły.

To jest oczywiście lista otwarta, gdyż ustawodawca wyraźnie mówi, że opinie i wnioski mogą być zgłaszane we WSZYSTKICH sprawach szkoły. Wyrażanie opinii i przedstawianie wniosków co do zasady nie oznacza przekazania władzy w ręce dzieci. To raczej sytuacja zbliżona do procesów konsultacyjnych, w których dyrekcja szkoły albo nauczyciel lub nauczycielka zbierają opinie/konsultują z uczniami i uczennicami sposób załatwienia ważnych szkolnych spraw i biorąc je pod uwagę, podejmują ostateczną decyzję.

Warto ożywiać samorządność uczniowską w duchu partycypacyjnym. Samorządy wpisane są w prawo oświatowe, funkcjonują w każdej szkole i mogą stanowić fundament wychowywania dzieci do aktywnego funkcjonowania w demokratycznym społeczeństwie. Konieczna jest do tego jednak odpowiednia postawa nas, dorosłych, w której zdecydowanie odcinamy się od powiedzenia „dzieci i ryby głosu nie mają”, a przeciwnie – jesteśmy gotowi do słuchania i traktowania głosu dzieci ze szczerym zainteresowaniem i szacunkiem . Konieczna jest także odpowiednia postawa dyrektorów i dyrektorek szkół, tak by w codziennym zarządzaniu szkołą brali pod uwagę opinie dzieci, jako „klientów” szkoły albo, co lepiej oddaje ducha prawa, partnerów w tworzeniu codzienności szkolnej.

Więcej o tym, jak takie procesy partycypacyjne można zorganizować w:

Dzieci mają głos w sprawach szkoły. Samorządność uczniowski w klasach 1-3, Fundacja Civis Polonus 2020

Autorką tekstu jest Olga Napiontek, współzałożycielka i wiceprezeska Fundacji Civis Polonus.

Tekst powstał w ramach projektu „Przestrzeń Praktyków Partycypacji” realizowanego z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.